De eerste echt naakte vrouw in de literatuur

Pussy Album van Stella Bergsma is een spraakmakend boek: nog voor het uitkwam deed de omslag al stof opwaaien. Want oh oh oh, er stond een roos in de vorm van een vagina op afgebeeld. De Volkskrant wijdde er een artikel aan en op internetfora werd het boek al 'walgelijk' en 'vulgair' genoemd, nog voor iemand ook maar een woord had gelezen.

Vervolgens deed ook de inhoud van zich spreken. Toen Bergsma een passage uit het boek voorlas in de talkshow van Jeroen Pauw, kropen de andere gasten verschrikt in hun fatsoensschulp en werd er op verongelijkte toon 'voor mij hoeft dat niet zo' en 'het mag wel wat subtieler' gemompeld. Er kwamen immers woorden als 'klootzak' en 'kutwijf' in de tekst voor, en dat mag natuurlijk allemaal wel wat geláágder.

Ook de recensenten bleken lijnrecht tegenover elkaar te staan in hun evaluatie van het boek: de een noemt het 'literatuur van de bovenste plank' de ander 'een vuilstortplaats van lompe, panische, deprimerende en pornografische gedachten'. De een vindt dat Bergsma kan schrijven, en dat je alles mag als je dat kunt, de ander juicht 'het altijd erg toe als huisvrouwen stofzuiger, spons en zeem proberen te ontvluchten'. Sommigen vinden Bergsma een levensgevaarlijke vrouw en het boek 'verplichte kost voor mannen die echt van vrouwen houden', weer anderen hebben het over 'het soort existentiële wanhoop waarop Anna Karenina en Madam Bovary jaloers zouden zijn'.

Meestal duidt een dergelijke verdeeldheid erop dat er heilige huisjes tot puin worden geschopt en dat er gevoeligheden met voeten worden getreden. Het truttige deel van de bevolking schiet dan vaak direct in een kramp en het wat vrijdenkender deel rukt meteen de wierook tevoorschijn. Maar tegen welk huisje staat Bergsma dan te trappen in Pussy Album?

Het begint al met de opdracht: 'Ik hoop dat je sterft aan dit boek.' Dat is niet zomaar een loze kreet. De schrijfster wil bij je binnendringen, ook al is dat soms wellicht ongewenst en voor bepaalde mensen mensen veel te intiem. En binnendringen doet Bergsma, met haar protagonist Eva van Liere: een vrouw zoals we die nog niet eerder zagen in de literatuur.

Eva is 37 jaar, lerares, poëzieliefhebster en junk, houdt wanhopig van het leven, maar ervaart dat niet als wederzijds. Pussy Album neemt ons mee in de neerwaartse spiraal waar Eva in terecht komt, nadat de liefde van haar leven haar heeft verlaten. Ze drinkt ongelooflijke hoeveelheden alcohol, gebruikt drugs, heeft betekenisloze seks met een aaneengeregen, anonieme stoet mannen, verleidt een veel te jonge leerling en verliest vervolgens haar baan. Haar leven raakt steeds verder ontspoord en als lezer word je meegezogen in haar onvermijdelijke, alcoholdoordrenkte ondergang, of je het nou wil of niet.

Bergsma zet een hoofdpersoon neer die van alle opsmuk is ontdaan. Waar de meeste vrouwelijke schrijvers er voor kiezen om hun personages toch nog even te voorzien van een laagje charme, een vleugje behaagziekte en een wolkje parfum, hoe zeer ze ook naar de klote, gek of geil zijn, toont Bergsma ons een vrouw die ongemakkelijk menselijk is. Ik zou zelfs durven beweren dat het de eerste écht naakte vrouw in de literatuur is. Naakt in al haar lelijkheid, onhebbelijkheid, viezigheid en wanhoop. En dat zou verdomme eens tijd worden.

Eva neukt terug, doucht zich dagenlang niet, is geobsedeerd door haar eigen kut, gebruikt mannen om de leegte op te vullen, pijpt de directeur van haar school om haar baan te houden, smijt haar afwas op het balkon omdat ze niet van afwassen houdt, voelt een diepe haat en walging voor bijna iedereen die haar pad kruist, verpest het overal voor zichzelf, zelfs in haar stamkroeg, sleept zich van van kater naar kater en maakt kutafdrukken op je nieuwe bank.

Kortom: Eva is een antiheld, die het de lezer moeilijk maakt om van haar te houden. Je zou haar op sommige momenten door elkaar willen rammelen en de flessen drank uit haar handen willen slaan. En dat is precies waar de genialiteit van Bergsma op de voorgrond treedt. Het lukt haar namelijk om de lezer tóch voor haar hoofdpersoon te winnen. Het lukt haar zelfs om de lezer om Eva te laten huilen. Want terwijl je met lichte afkeer over Eva's rauwe en wanhopige uitspattingen leest en haar virtuoze haattirades tegen de mensheid over je heen laat spoelen, kruipt ze ongemerkt onder je huid, om daar nooit meer weg te gaan. En dan staat daar een gebroken vrouw, die langzaam probeert te verdwijnen, in al haar ontroerend mooie echtheid en al haar compromisloze lelijkheid. Uiteindelijk is Pussy Album geen naar, plat of vies boek, zoals sommige fatsoenstoeteraars beweren, maar een glorieuze en wanhopige liefdesverklaring aan het leven. Wie dat niet ziet, is blind.

Tel daar Bergsma's hamerende, poëtische schrijfstijl bij op, de als een sneltrein lezende tirades, de rake constateringen, de diepe inzichten in de menselijke psyche, de ontroerende, tedere en liefdevolle passages, de taalvondsten, de ritmische mitrailleurzinnen, allemaal overgoten met een bitterzoet laagje humor en je hebt het recept voor een boek dat nog lang na kan gaan galmen in de Nederlandse literatuur. Van alle vrouwelijke stemmen die ik in boeken tegenkwam, is de stem van Eva misschien wel de meest eerlijke. En dat kan voor sommigen net even te pijnlijk zijn. Voor anderen is het juist erg herkenbaar. Voor mij maakt het Pussy Album in ieder geval tot een van de beste boeken die ik de afgelopen jaren las.