De zonden des vaders

Dit is het beste boek dat ik in 2019 heb gelezen!

Een meeslepende familiegeschiedenis en een ontnuchterend verslag over religieus fanatisme en de gruwel in Congo, een uitgebuit land tussen kolonialisme en onafhankelijkheid. Dit boek heeft mij echt geraakt.


'Stel je een ondergang voor zo vreemd dat ze zich nooit voltrokken kan hebben.
Stel je eerst het bos voor. Ik wil dat je het geweten ervan bent, de ogen in de bomen. De bomen zijn zuilen van gladde, gevlekte schors, net krachtig gespierde dieren van waanzinnige afmetingen. Elk plekje is vol leven...
Dit bos eet zichzelf op en leeft eeuwig.
Nu komt er helemaal beneden over het pad een vrouw met vier meisjes in haar kielzog, achter elkaar, allemaal in een overhemdjurk. Zo, van boven gezien, zijn het bleke, gedoemde bloesems die gegarandeerd je mededogen wekken. Voorzichtig aan. Hoeveel sympathie ze verdienen moet je later beslissen. Vooral de moeder met haar bleke ogen - kijk hoe zij vastberaden voorgaat...

Maar kranig klimmen ze allemaal over de weeë rotting van boomstammen die over het pad zijn gevallen. De moeder wuift met een sierlijke hand voor haar gezicht, baant zich een weg door sluier na sluier spinnenwebben. Het is of ze een symfonie dirigeert. Achter hen sluit het gordijn zich weer. De spinnen hervatten hun moordenaarswerk'

De eerste twee pagina's intrigeerden mij enorm. Een wandeling in het bos in een ritmische kreupelgang, de weeë rotting, boomstammen gevallen over het pad, baant zich een weg sluier na sluier, achter hen sluit het gordijn zich weer, moordenaarswerk. Dit is geen pleziertochtje maar een moeilijke weg vol hindernissen. Is het een mooie metafoor voor hun moeilijke leven? Het gevangen zitten in iets? Vluchtten ze weg voor iets of iemand? Waar is de vader? De tocht blijkt een picknick te zijn, een povere picknick die slechts bestaat uit stevig, kruimelend brood. De kinderen klagen na maanden niet meer over de matige honger. Wat eigenlijk een plezierig uitstapje zou moeten zijn, een picknick in het bos, is het niet.

'Deze plek is haar nu even vertrouwd als de woonkamer in het huis van een leven waarop ze nooit gerekend had... Ze zou alles kunnen verliezen: zichzelf, of, erger nog, haar kinderen. En het ergste; jóu, haar enige geheim. Haar lieveling. Hoe zou een moeder kunnen leven als ze zich dat te verwijten had?'

De ik-persoon, Orleanna Price wil dat wij haar geweten zijn. Ze vraagt aan ons een oordeel te vellen en de zaak aan alle kanten te bekijken. Wil ze dat wij haar vrijpleiten en haar onschuldig verklaren? Ze leidt een leven van teleurstelling en van onverwachte moeilijkheden. Wat is 'jóu, haar enige geheim'? Benieuwd las ik verder en de roman liet mij niet meer los. De mooie zinnen en de stilistische zinnen bekoorden mij.

'Maar ik weet beter, en jij ook. Jij laat je niets wijs maken door die glazen museumblik, jij niet, mijn eeuwig wilde, nimmer getemde lievelingskind. Ononderbroken rusten je heldere ogen op me, namens levenden en doden. Neem dan je post in. Bekijk wat er gebeurd is van alle kanten en overweeg op welke manieren alles anders had kunnen gaan. Stel je zelfs een nooit veroverd Afrika voor. Stel je voor hoe die eerste Portugese avonturiers de kust naderden, de rand van het oerwoud afspeurden door hun in koper gevatte lenzen. Stel je voor dat zij in een miraculeuze vlaag van vrees of ontzag hun kijkers lieten zakken, de zeilen hesen en verder voeren. Hoe zou Afrika er nu uitzien?'

Of spreekt ze tot haar overleden dochter en vraagt ze aan haar om een oordeel te vellen, haar te vergeven? Heel het boek door is het mij niet helemaal duidelijk tot wie de moeder zich richt wanneer ze op haar leven terugkijkt. Eerst dacht ik de lezer maar naarmate ik het einde naderde, ben ik meer van mening dat zich tot haar overleden dochter richt.

Ze kwamen uit Bethlehem, Georgia en trokken voorzien van Betty Crockercakemix het oerwoud in. 'Ze' zijn Orleanna Price en haar echtgenoot Nathan, hun vier kinderen, de oudste Rachel, de tweeling Leah en Adah en de jongste Ruth May. Nathan Price wil zijn roeping volgen door op zendingsmissie naar een dorp in Afrika te gaan en de bevolking te bekeren tot het christendom. Zijn fanatisme, onbegrip voor de omgeving en gebrek aan realiteit leiden tot gevaarlijke situaties voor hem en zijn gezin. Ze zijn ook totaal niet voorbereid op de primitieve en harde leefomstandigheden daar. Eigenlijk is de hele onderneming al van begin af tot mislukken gedoemd.

Het afwisselende vertelperspectief tussen de vier dochters maakt het spannend verder te blijven lezen. Je kijkt in elk hoofdstuk door de ogen van één van hen en zo krijg je zicht op het hele gezin en alle gebeurtenissen en vorm je je gaandeweg een beeld van het gezin en de situatie.

Leah is een intelligent kind. Ze heeft het niet zo met haar moeder.

'Ze ging natuurlijk niet tegen hem in.'

zegt ze over haar moeder toen haar vader eenmaal het besluit had genomen om op missie naar Afrika te gaan.

Ze aanbidt haar vader, wil wanhopig zijn goedkeuring krijgen en is tegelijk ook bang voor hem, net als iedereen in het gezin. Ze helpt haar lieve vader mee in de tuin.

Ze ziet heel erg op naar haar vader.

'Vader had de baan van zijn leven gevonden: het Woord brengen naar een plek als deze. Ik wilde mijn armen om zijn vermoeide hals slaan en zijn warrige haar gladstrijken.'

Later zal ze zich beginnen afkeren van haar vader wanneer ze ziet hoe hij zijn gezin in de vernieling helpt. Door een romance in Afrika zal zij in Afrika blijven en is zij degene die Afrika nog het meeste begrijpt.

Van jongs af aan ontwikkelt ze een sterk rechtvaardigheidsgevoel waardoor ze samen met haar echtgenoot Afrika vooruit wil helpen.

Haar tweelingszus Adah heeft hemiplegie en is aan een kant verlamd. Terwijl de familie Price haar oordelen velt, ontvelt Adah haar oordelen. Zij is degene die niet spreekt.

'Bij mijn geboorte was de helft van mijn hersens verdroogd als een pruim, beroofd van zijn bloed door een onfortuinlijke embryonale tegenslag...

En zo geschiedde het, in de Tuin van Eden van de schoot onzer moeder, dat ik door mijn zus werd gekannibaliseerd.'

Ze denkt in palindromen, anagrammen en keerwoorden, leest van voor naar achter en van achter naar voor. Haar gedachten houdt ze voor zich. Stilzwijgen heeft vele voordelen.

Later zal ze haar gebrek achter zich laten en een studie geneeskunde volgen.

Rachel is de oudste, bijna zestien en een werelds meisje. Oppervlakkig en vooral bezig met haar uiterlijk. Ze is ook de meest kritische en zal nooit in Afrika kunnen wennen. Ze weigert zich aan te passen.

De jongste Ruth May is een echte spring-in-het-veld die als eerste contact maakt met de andere kinderen in het dorp. Ze spreekt en denkt nog echt in kindertaal wat leuk is.

De moeder is vooral bezig met overleven, om elke dag opnieuw haar man en kinderen steeds weer levend door de dag te slepen. Nathan wil niets horen van haar zorgen. Voor hem is het doodsimpel. Ze konden rekenen op de bescherming van de Heer, want ze waren naar Afrika gekomen om hem te dienen. Het moeilijkste was de beslissing, elke dag opnieuw, om hij haar gezin te blijven.

In plaats dat zij Afrika veranderen, verandert Afrika hen, onherroepelijk en niets zal ooit nog hetzelfde zijn.

Het hoofdthema in dit boek is schuld. Elk lid van het gezin Price torst een grote schuld met zich mee. Allemaal voelen ze zich ergens schuldig over. Nathan voelt zich schuldig over zijn oorlogsverleden hoewel dat niet met zo veel woorden wordt gezegd. Hij dompelt zijn hele gezin onder in schuldgevoel van zijn veeleisende, tirannieke God. Leah verlost zich voorgoed van die God.

Ook Adah heeft zich bevrijd van de zonden des vaders. 'De zonden des vaders, daarover wordt gezwegen. Zo zit dat,' zegt Orleanna, haar moeder.

'Ik weet dat ze gelijk heeft. Zelfs de Kongo heeft uit haar oude vlees proberen weg te glippen, te doen alsof dat niet met littekens is overdekt. Kongo was een vrouw in de schaduw, met een donker hart, die zich bewoog op een drumritme... Alle oude verwondingen hebben een andere naam gekregen: Kinshasa, Kisangani. Er heeft nooit een koning Léopold bestaan, of een onbezonnen Stanley, begraaf ze, vergeet ze. Je hebt niets te verliezen dan je ketenen.
Maar laat ik het daar nu niet mee eens zijn. Als waar je vandaan komt geketend was, zullen je armen altijd de sporen van de boeien dragen. Wat je te verliezen hebt is je verhaal, je eigen zijdelingse gang. Je zult naar de littekens op je armen kijken en enkel iets lelijks zien, of je zult je best doen van ze weg te kijken en helemaal niets zien. In beide gevallen heb je geen woorden voor het verhaal over waar je vandaan komt.'

En Orleanna? Die bewoont haar eigen wereld, wachtend op vergeving, terwijl haar vier kinderen in of op de vier verschillende naties zijn geplant die hen hebben opgeëist.

Ook angst is een thema.

HET GIFHOUT IN DE TITEL?
De eerste verwijzing naar 'gifhout' komen we al vroeg in het boek tegen op pagina 47.

'Die daar, die bijten, broeder,' zei ze en ze wees met haar knokige hand naar het kleine boompje dat hij uit de grond van zijn moestuin probeerde te trekken. Uit de scheuren van de bast droop wit sap.
Mijn vader veegde zijn handen af aan zijn broek.
'Gifhout,' voegde ze er nog aan toe, met vlakke stem en met gelijke nadruk op beide lettergrepen, alsof ze van beide meer dan genoeg had.'

Gifhouten bijbel dan? De rest verklap ik niet.

DE GRUWEL VAN CONGO
Ondertussen krijg je veel mee over de geschiedenis van Congo, van Belgisch Congo tot Zaïre, de weg tussen kolonialisme en onafhankelijkheid.