Terreur in zijn zuiverste vorm

‘In het Rusland van Stalin waren er geen componisten die met een pen tussen hun tanden schreven. Van nu af aan zouden er nog maar twee soorten componisten zijn; zij die in angst leefden en zij die dood waren.’  

Het tumult van de tijd begint met een aangrijpend beeld: de beroemde Russische componist Sjostakovitsj staat in het holst van de nacht, een koffertje in zijn hand, gespannen te wachten bij de lift van zijn flatgebouw. Hij wacht tot de Geheime Dienst hem komt ophalen om hem af te voeren naar een werkkamp – of erger. Omdat hij zijn vrouw en kinderen niet wil belasten met de traumatiserende ervaring van een inval in zijn appartement, wacht hij alvast hier, bij de lift.  

Dit door angst getekende beeld, waarmee de Britse schrijver Julian Barnes (1946) zijn boek sterk en overtuigend opent, sluimert continu op de achtergrond van deze fictieve biografie over de Russische componist Sjostakovitsj (1906 – 1975). Het tumult van de tijd is de eerste roman van Barnes sinds hij in 2011 de Man Booker Prize won met Alsof het voorbij is. Barnes’ nieuwste werk is een indrukwekkende vertelling over een intrigerende figuur in de geschiedenis van het Rusland van Stalin: een boek over de verhouding tussen kunst en macht, creativiteit en eerlijkheid en angst en moed.  

Met zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk, die een aantal jaar lang een daverend succes was in de Sovjet-Unie, viel Sjostakovitsj na een kritisch artikel in het blad Pravda in 1936 in ongenade bij Stalin. In dit artikel werd Sjostakovitsj’ werk bestempeld als ‘een gevaar voor de Sovjetmuziek’ en de componist tot staatsvijand verklaard. Zijn lidmaatschap van de Componistenbond werd hem ontnomen. Gevolg? Paranoia nam de overhand in het leven van Sjostakovitsj, niet alleen ten tijde van het stalinistische regime maar ook daarna, toen Stalin reeds overleden was. Barnes geeft deze paranoia op sublieme wijze weer.  

In drie delen beschrijft Barnes het leven van Sjostakovitsj. Voor de feiten, de biografische informatie, heeft Barnes zich gebaseerd op een aantal biografieën van de componist. Barnes rijgt deze historische bronnen aaneen om een literair portret te schetsen van een kunstenaar die in het nauw gedreven wordt. Sjostakovitsj werd voortdurend onder druk gezet en in de gaten gehouden. Wat voor een invloed heeft zulke druk op kunst? Van wie is kunst eigenlijk en wie bepaalt dat? Wat is moed en wanneer is iemand moedig als het gaat om het dagelijks leven in een dictatuur? Dit zijn de kernvragen waar Het tumult van de tijd om draait. Het zijn kwesties die Barnes, zonder een duidelijk antwoord te geven of zijn publiek in een bepaalde richting te duwen, onder de aandacht wil brengen. Barnes’ woorden porren de lezer en schreeuwen op de meest subtiele manier om aandacht.  

En toch: het is jammer dat Barnes, hoeveel literaire vrijheid hij zich ook aanmeet bij het hervertellen van de geschiedenis van Sjostakovitsj, soms toch nét iets te veel op afstand blijft. Dat doet de lezer van tijd tot tijd gissen naar de diepste emoties en de ware angsten die Sjostakovitsj in hun greep hielden. Wellicht is dat een vrijheid die Barnes zijn lezer graag gunt, maar toch is het hier en daar onbevredigend. Het prachtige, vloeiende proza van Barnes maakt dit echter ruimschoots goed. De terreur van angst is verweven met dit boek, bijna voelbaar bij het omslaan van de pagina’s. Barnes maakt het uitdragen van emoties in zijn literatuur tot een kunst an sich.