Het ontstaan van een beroemde spionne

De eerste biografische stukken over Margaretha Geertruida Zelle, beter bekend als de exotische spionne Mata Hari, verschenen vrijwel direct na haar executie op 15 oktober 1917 in Nederlandse, Duitse en Franse kranten. In 1921 werd er een Duitse film over haar leven als femme fatale gemaakt en in 1931 volgde een Hollywoodproductie met Greta Garbo in de titelrol. In 1964 vertolkte Jeanne Moreau de rol van de vermeende spionne in een Franse film naar een scenario van François Truffaut, en in Nederland werd ze onder meer gespeeld door Sylvia Christel en Josine van Dalsum – deze laatste zelfs in een vierdelige televisieserie.
Ook het aantal biografieën neemt nog altijd gestaag toe: alleen al in deze eeuw zijn er zeker tien verschenen. Uitgeverij De Arbeiderspers heeft nu, in het kader van de honderdjarige herdenking van Mata Hari’s sterfdatum, de Nederlandse vertaling van de levensbeschrijving door Pat Shipman uitgebracht. Pat Shipman was docent antropologie aan de State University of Pennsylvania en beheerst onder andere het Nederlands en Frans, waardoor ze verschillende brondocumenten in de originele taal kon raadplegen.
In haar beschrijving legt Shipman het accent op de periode die Margaretha Zelle samen met haar echtgenoot Rudolf MacLeod doorbracht in Nederlands Indië. Hier is de basis gelegd voor haar latere leven en acties, zo betoogt de auteur. Vooral het verlies van hun zoontje (door een behandeling tegen syfilis, opgelopen omdat zijn vader eraan leed), heeft haar zeer beïnvloed. Zij vertrekt naar Parijs en fantaseert een mystieke Javaanse afkomst. Het dansen in schaarse kledij valt mooi samen met de hang naar het exotische in de mode van de tijd. Tegelijk is ze een schandaalsucces en trekt zo de aandacht van autoriteiten en andere zedenpredikers. Shipman schildert Mata Hari af als een zelfstandige vrouw die wellicht in een latere, meer accepterende maatschappij niet ten prooi zou zijn gevallen aan de wereldpolitiek waar zij per ongeluk in terechtkwam.
Hoewel het boek goed geschreven is en de lezer gedetailleerd meeneemt naar het onvermijdelijke einde, verbaast het me dat het juist nu is uitgebracht. De oorspronkelijke uitgave dateert uit 2007, en juist dit jaar – honderd jaar na dato – worden de gerechtelijke archieven in Frankrijk openbaar. Alle processtukken staan inmiddels volledig digitaal op internet. Deze biografie is interessant vanwege de periode op Java en Mata Hari’s leven in Parijs, maar wat betreft het proces zou een nieuw te verschijnen levensbeschrijving die gebruikmaakt van alle recent vrijgegeven stukken de voorkeur hebben.
(Oorspronkelijk verschenen in: Gen. Magazine voor Familiegeschiedenis. Jaargang 23, nummer 3. September 2017.)