Achter de façade van de liefde

Stel dat iemand zou gebieden dat we de liefde vanaf nu uit ons leven moeten bannen. We zouden, hulpeloze zielen op zoek naar warmte en genegenheid die we zijn, overspoeld worden door een onnoemelijke leegte. Hetzelfde soort leegte dat bezit van ons neemt als we iemands grote liefde definitief moeten missen, ook al schrijnde die liefde toen die nog leefde en deed ze ons verrekte pijn. Want liefde en pijn, en dan doel ik niet op de sadomasochistische invulling van liefde, lijken onlosmakelijk met elkaar verbonden te zijn. Die samenhang zet Julian Barnes ertoe aan om de protagonist van ‘Het enige verhaal’ al meteen in de openingsregels de volgende indringende vraag (‘de enige echte’) te laten stellen: “Zou u liever meer liefhebben en meer lijden, of minder liefhebben en minder lijden?” Het is het begin van een adembenemende roman over een niet alledaagse liefde die al van voor het begin de kiem van een menselijke catastrofe in zich draagt. De wijze waarop Barnes het ontluiken van die catastrofe en de weg naar de onvermijdelijke ondergang beschrijft, maakt dit verhaal tot een imponerende poging om de door hemzelf opgeworpen vraag over liefhebben en lijden te kaderen in het leven van zijn hoofdpersonages en daarmee ook in dat van zichzelf.
We schrijven 1964, de setting is het gegoede Engelse platteland waar de Conservatieven op dat moment nog heer en meester zijn. De 19-jarige student Paul Roberts spendeert de zomermaanden thuis en schrijft zich in bij de plaatselijke tennisclub omdat hij daar volgens zijn moeder wel eens een ‘blonde Christine of een donkergelokte Virginia met degelijke conservatieve opvattingen’ zou kunnen ontmoeten. In plaats daarvan maakt hij kennis met de 48-jarige Susan die wat leeftijd betreft zijn moeder kan zijn, maar mentaal menig jaar jonger is dan de meeste van haar leeftijdgenoten. Tussen de twee ontstaat al snel een vorm van geestelijke intimiteit die niet anders dan tot seksuele intimiteit kan leiden. Beiden zijn op dat vlak, ondanks de eerdere ‘ontgroening’ van Paul en het huwelijk met twee dochters van Susan, nog ‘bijna-maagden’ wat maakt dat het leeftijdsverschil van negenentwintig jaar alvast op dat vlak niet meespeelt.
De twee beleven aanvankelijk een nagenoeg klassieke romance die er na enige tijd zelfs toe leidt dat Susan haar beschermde huwelijkse bestaan opgeeft en met Paul naar Londen verhuist. Terwijl het er enige tijd op lijkt dat de liefde zal overwinnen, tekenen zich op de achtergrond de eerste contouren af van de onontkoombare neergang van diezelfde liefde tussen Paul en Susan. Barnes laat naar beproefde – en doorgaans geslaagde – gewoonte met mondjesmaat kleine dissonanten in het verhaal opduiken: medestudenten van Paul die tegen zijn relatie aanhikken, de dochters van Susan die Paul als een indringer beschouwen, Susan die de band met haar echtgenoot niet volledig heeft verbroken, Susan die steeds vaker naar alcohol grijpt. Die dissonanten zorgen ervoor dat het ogenschijnlijk gemakkelijke evenwicht dat de jonge en oudere minnaars in hun gezamenlijke leven en liefde hebben gevonden, heel subtiel maar wel onomkeerbaar wordt uitgehold. Zekerheden vervagen bijna terloops, onbehagen en twijfel doen, soms bijkans onopgemerkt, hun intrede. Zelfs de meest opmerkzame lezer zal hier al eens moeten terugbladeren om de vinger te kunnen leggen op het moment waarop de liefde tussen de twee protagonisten van ‘Het enige verhaal’ weer een nieuwe, noodlottige wending neemt en zodoende afstevent op een fatale klap op de blinde muur van het einde. De onnadrukkelijke wijze waarop de wanklanken zich in de aanvankelijk toonvaste liefdessymfonie nestelen, is van een ronduit grandioze subtiliteit.
Barnes neemt de lezer in deze roman op meesterlijke wijze mee in het leven van twee mensen die door tijd en omstandigheden op elkaars levenspad terechtkomen, verliefd worden, hun liefde zien opbloeien om die daarna te zien verwelken, elkaar niet kunnen missen, maar uiteindelijk het laatste deel van hun leven zonder elkaar doorbrengen. Omdat de liefde zich niet laat sturen, zich niet laat bevelen, zich niet laat knevelen. Omdat er nog tal van voorvallen in ons leven zijn waar we geen of te weinig vat op hebben. En omdat het leven, al dan niet geleefd in voorspeod, nooit eindigt op een vrolijke noot: “De treurigheid van het leven. Dat was ook zo’n vraagstuk waar hij af en toe over nadacht. Wat was de juiste – of juistere – formulering: ‘Het leven is mooi, maar treurig’, of ‘Het leven is treurig, maar mooi’? Een van beide uitspraken was natuurlijk waar, maar hij kon nooit uitmaken welke.”
‘Het enige verhaal’ van Julian Barnes is een roman die nog lang nazindert. Een mijlpaal in een stilaan groots oeuvre waarin de zoektocht naar het gewicht van de liefde centraal staat en waarin de schrijver, die zelf de liefde verloor door het plotse overlijden van zijn echtgenote, niet bang is om te kijken naar wat er zich afspeelt achter de façade van de grote liefde. Om wat hij daar ziet vervolgens te fileren met een scheermes.

(Deze recensie is ook als duo-recensie - samen met Jan Stevens - verschenen op www.boekensite.gent)