Angst houdt je in de ban in dit boek van Julian Barnes

Dmitri Dmitrïevitsj Sjostakovitsj was een van de belangrijkste Russische componisten van de vorige eeuw. Hij groeide op in het Stalinistische Rusland, waar niemand zeker wist of wat hij deed acceptabel was voor het regime, waar iedereen verraden kon worden door zijn buurman of neef, zijn collega of ondergeschikte. Viel je het ene moment in de smaak, dan kon je het volgende opgepakt worden als dissident.
Julian Barnes, een van de meest gewaardeerde Engelse schrijvers van vandaag, schreef een fictieve biografie over Sjostakovitsj, gebruik makend van wat er over de componist geschreven was door zijn biografen en wat er door anderen geschreven en gezegd is. Sjostakovitsj was zelf ook mededeelzaam tegenover familie en vrienden. Het is dan ook niet het levensverhaal zelf dat dit boek zo bijzonder maakt. Barnes is als het ware onder de huid van de hoofdpersoon gekropen, met al zijn angsten en spanningen. Die angsten zijn reëel, je wordt als lezer bijna net zo bang.
Dmitri is geen held, dat is ook niet nodig, aanvankelijk wordt zijn werk gewaardeerd, ook door Stalin zelf. Tot de dictator in januari 1936 in eigen persoon naar het theater komt om de nieuwste opera van de componist te bekijken. Hij loopt halverwege de voorstelling woedend de loge uit, vindt de opera vreselijk. Als de volgende dag in de Pravda dan ook een vernietigende recensie verschijnt over Lady Macbeth uit het district Mtensk, is het met de populariteit van Sjostakovitsj gedaan.
Meteen, op de eerste pagina’s weet je hoe beklemmend het leven onder Stalin is. Dmitri staat met zijn koffertje bij de lift in het appartementengebouw waar hij woont met vrouw en kind. Hij verwacht dat hij gearresteerd zal worden en wil niet dat Nina, zijn vrouw en zijn dochter ¬¬wakker worden.
‘Die geluiden (in zijn hoofd) werden onderbroken door een geluid uit de echte wereld: het plotselinge gegons en gegrom van het liftmechanisme. Nu was het zijn voet die rusteloos was, het koffertje omschopte dat tegen zijn kuit rustte. Hij wachtte, plotseling van elke herinnering ontdaan, alleen nog vervuld van angst. Toen stopte de lift op een lagere verdieping en hervond hij zich weer.’
Drie nachten staat hij daar, overgeleverd aan zijn angsten. Hij wordt niet opgepakt. Behalve de spanning in de woorden, is er de grafische indeling van die eerste bladzijden. Na elke alinea komt er een extra witregel. Het houdt je vast, dwingt om verder te lezen. Ontroerend is zijn naïviteit, zijn niet op kunnen tegen De Macht, zoals hij het regime in gedachte noemt. De schrijver is in staat om naast de ernst van de situatie ook humor een plaats te geven, al is die pijnlijk.
‘Ook beschikte hij over geen van de vereiste politieke vaardigheden; hij miste de gave om rubberen laarzen te likken, hij wist niet wanneer je moest samenspannen tegen onschuldigen, wanneer je vrienden moest verraden.’
Sjostakovitsj kiest er uiteindelijk voor niet buiten de lijntjes te kleuren, tot ergernis van collega’s als Stravinsky en Prokofjev, die in de Verenigde Staten hun heil zoeken en de muziek kunnen maken die zij zelf wensen te maken. Na de dood van Stalin wordt de spanning minder, maar hij blijft een twijfelaar, beschadigd door het leven.
Julian Barnes vertelt niet alleen dit levensverhaal, hij stelt ook filosofische vragen, over van wie de kunst eigenlijk is, over lafheid en verraad. Lafheid is eigenlijk veel moeilijker dan een held zijn, zo redeneert Dmitri, een held hoeft maar een keer dapper te zijn, maar lafheid gaat je hele leven lang met je mee.
De gelaagdheid van dit boek van Julian Barnes vraagt er om het meerdere malen te lezen, het zal blijven boeien.
Miriam Vaz Dias