Hoe vreselijk is dit alles

Er is een kans dat u bij deze bespreking uitkomt omdat u nieuwsgierig bent geworden na het lezen van deel 1 van deze miniserie: Maanlicht op het laar. Het kan ook dat u op eigen kracht hier terecht komt. In beide gevallen gefeliciteerd. U kunt nu nog dieper doordringen in de nieuwsgierig makende wereld van waarschijnlijk Nederlands grootste taalkunstenaar: Marten Toonder.

Wel een soort van waarschuwing vooraf: dit tweede deel richt zich op een zo mogelijk nog specifieker onderdeel van Toonders virtuositeit. In deel 1 zocht Barnhoorn naar de herkomst van veel wonderlijke woorden in de Bommelsaga. Hier gaat hij in op het vertalen van de kleurrijke taal en de schier onneembare hobbels die dat oplevert.

Barnhoorn neemt een aantal verhalen onder de loep die vertaald en gepubliceerd zijn in het Duits, Fries, Gronings, Twents, Latijn en Spaans. Ook laat hij zien wat het betekent om Toonders beroemde verhaal De bovenbazen – Los Altos mandos in het Spaans of Fries om te zetten. Dat omzetten vereist een voor de leek fantasmagorisch detaillisme:

“In De Bovenbazen introduceert de auteur een aantal prachtige termen om de verstoring van het natuurlijk evenwicht weer te geven. … bepaalde plaaginsecten, ‘gele nerfknagers’, krijgen de overhand. Als gevolg daarvan gaat alles naar de ‘vernerving’.
De Friese vertalers hebben deze Toonderterm vernuftig in het Fries vertaald, door het bestaande werkwoord ferrinnewearje (vernielen) te combineren met ribbe (nerf) tot een nieuw woord: ferribbenearje (vernerven).
Het woord ‘nerfknager’ wordt vertaald met ribbebiter. In het Spaans, Engels en Latijn blijken nerfknager en vernerving ook goed vertaalbaar:
Origineel de gele nerfknager gaat naar de vernerving
Fries de giele ribbebiter wurdt ferribbeneare
Duits der gelben Nervsäger verfällt dieser Zernervung
Spaans los mordihules amarillos va a agorgojarse
Engels these yellow nerve-gnarves is going tot he gnawers
Latijn istos flavos nervivoros vervivorabuntur”

Zo staat dit grappige boekwerkje vol met typische vertaalproblemen, daarmee voortdurend eer betonend aan taalkunstenaar Toonder. Die produceerde decennialang zijn Bommelverhalen voor kranten, werk dat een strakke deadline vereist. Des te meer respect, om onder die tijdsdruk toch de fantasiewoorden te creëren die gevoelsmatig precies de goede emotie bij een situatie uitdrukken. Maar goed, dat Marten Toonder een creatief van de buitencategorie is, wisten we eigenlijk al.