Hou die Catton in de gaten, mensen!

The luminaries is de dikste Bookerprizewinnaar ooit, en de schrijfster is de jongste winnares aller tijden. Veel recensenten vroegen zich dan ook verbijsterd af hoe iemand van 28 zo'n omvangrijk, complex en prijswinnend boek heeft kunnen produceren. Tegelijk was er ook wel wat gemor: veel mensen vinden het boek te complex, of te saai, en vinden dat dit boek met zijn uiterst vernuftige constructie wel het hoofd aanspreekt maar niet het hart. Zelf vind ik dat niet: ik vond het boek vooral erg knap qua vorm, constructie en stijl, maar ik vond het tegelijk ook heel ontroerend en origineel.

Het boek speelt in het Nieuw-Zeeland van 1866, in een pas opgetuigd dorp van goudgravers en gelukzoekers, en draait om een aantal duistere voorvallen en misdrijven die allemaal weer aan elkaar verbonden zijn door een oerwoud van intriges, sub-intriges en sub-sub-intriges. Een en ander wordt dan verteld in de stijl en woordkeus van Victoriaanse romans, met een alwetende verteller die in de wij-vorm de verhalen van de diverse personages samenvat en becommentarieert. In het eerste, omvangrijkste deel van het boek zitten ook allerlei klassieke detective-elementen: direct betrokkenen zijn allemaal samen in een kamer, iemand met enige speurzin (hoewel geen detective in de gebruikelijke zin) reageert op al hun verhalen, en geleidelijk aan worden de diverse draden verweven tot een patroon. Alleen, dit patroon is veel heterogener en complexer dan in een conventionele detective of in een Victoriaanse roman: het zit zo vol met onverwachte wendingen en omkeringen dat je als lezer steeds je beeld moet bijstellen van de personages, van hun drijfveren en van hun daden. En dat alles leidt uiteindelijk niet tot een compleet beeld van wat er is gebeurd en waarom, maar tot een overzicht vol van hypotheses en onafgehechte draden. Zeker, er ontstaat een patroon, maar een hoogst incompleet en heterogeen patroon dat is opgetrokken uit toevalligheden en grillige veranderingen. Dat vind ik mooi gedaan. Andere schrijvers zouden minder subintriges en omkeringen hebben gebruikt, en zouden ook sneller een rode draad of een totaaloplossing hebben geconstrueerd. Maar Catton kiest bewust voor complexiteit: een heterogeen patroon met een enorme rijkdom van schakeringen, zonder rode draad die deze schakeringen aan het oog onttrekt.

Catton maakt daarbij vernuftig gebruik van astrologische motieven. De titel verwijst al naar hemellichamen, elk personage is verbonden met een bepaal sterrenbeeld, de plot wordt voortgestuwd door veranderingen in de stand van de sterren en planeten, de hoofdstukken worden steeds korter naar analogie van de maan die in de loop van het jaar ook steeds kleiner lijkt te worden (van volle maan naar halve maan en zo door). Uit interviews heb ik begrepen dat Catton zelf niet in astrologie gelooft: ze heeft astrologie alleen gebruikt als motor van haar plot. En ze leent van astrologie wel de gedachte dat al onze acties beïnvloed en voortgedreven worden door onkenbare krachten en patronen buiten ons om. Een minieme verschuiving in de hemellichamen leidt tot fundamentele veranderingen in onze zijnscondities en in ons lot, de werelden van het rationele en het irrationele zijn steeds met elkaar verknoopt. Sommige astrologen denken weliswaar dat ze via complexe berekeningen greep kunnen krijgen op de ondoorgrondelijke constellaties die ons bepalen, maar Catton denkt dat volgens mij niet. Niet voor niets kijken sommige van haar personages vaak vertwijfeld twijfelend naar de sterrenhemel, vol patronen die ze niet begrijpen, en die er in de 'nieuwe wereld' van Nieuw-Zeeland bovendien totaal anders uitzien dan in de 'oude wereld' van Engeland. En zo onderstrepen Cattons astrologische motieven volgens mij dus juist hoe onkenbaar de constellaties zijn waarin de personages zich bewegen, hoe onkenbaar dus hun lot is, hoe onverklaarbaar hun levensgeschiedenissen elkaar beïnvloeden, enzovoort.

De plot van deze roman is echt reteknap: ik vond het echt geweldig hoe Catton allerlei complexe en grillige lotgevallen van ruim twaalf personages aan elkaar knoopt, ons steeds weer met nieuwe wendingen en omkeringen verrast, en op die manier een steeds rijker wordend patroon creëert. Intrigerend vind ik hoe ze die lotgevallen en personages steeds weer van gedaante en betekenis laat veranderen. Al even intrigerend vind ik hoe al die personages zichzelf en anderen alleen maar leren kennen via verhalen vol lacunes, verhalen die absoluut niet in de buurt komen van 'The whole truth and nothing but the truth'. Mooi vind ik ook hoe ze de personages, vaak eenzame figuren, om elkaar heen laat cirkelen als eenzame planeten die elkaar niet echt begrijpen. Dat vond ik naarmate de roman vorderde ook steeds ontroerender, vooral vanwege alle vaak vergeefse hunkering en liefde. De hoofdstukken worden steeds korter, de stijl steeds poëtischer en suggestiever: de laatste hoofdstukken hebben daardoor de mysterieuze kracht van prozagedichten, waarin werelden van verlangen worden gesuggereerd tussen de regels door. En juist in die hoofdstukken ontluikt een liefde, mogelijk bovennatuurlijk, wellicht alleen als onmogelijke droom, wellicht alleen als de fantasie van twee gehalveerde planeten of tegengestelde sferen die elkaar completeren: een liefde die ook weer vragen oproept bij de lezer, maar die wel enorm ontroert. Ik vond dit in elk geval veel mooier dan een conventioneel 'boy meets girl'.

Het zal duidelijk zijn dat ik blij ben met dit boek. De plot ervan is erg ingewikkeld, maar wel erg knap in elkaar gezet en daardoor voor mij heel meeslepend. Bovendien werd het verhaal erg rijk door de verknoping van al die zo verschillende personages en hun intrigerende geschiedenissen. En ja, jongens, ik vond het ook nog eens een mooie liefdesroman. Het zal duidelijk zijn: hierna hou ik volgende boeken van Catton scherp in de gaten!