De vervreemdend intense verhalen van Clarice Lispector

Maanden geleden begon ik aan de "Collected Stories" van de herontdekte en terecht bejubelde Clarice Lispector, waarin al haar verhalenbundels zijn opgenomen. Daarmee is dit kennelijk het enige boek ter wereld dat alle verhalen bevat die de duistere Lispector ooit schreef. Dat levert een ruim 600 bladzijden dikke pil op met 85 zeer vreemde en vaak uiterst intense verhalen, die bol staan van paradoxale spanning. Ik heb dit boek geregeld weggelegd, en met andere boeken afgewisseld, omdat alle vreemdheid en intensiteit mij vaak te veel werd. De verhalen dwingen allemaal tot langzaam lezen, zin voor zin, en dat hield ik niet aan een stuk 85 verhalen lang vol, te meer omdat ik de verhalen niet allemaal even goed vond. De dunne roman "Het uur van de ster" van Lispector las ik wel in een keer, jubelend zelfs, maar de ruim 600 bladzijden verzamelde verhalen vroegen wat veel van mijn spanningsboog. Nu ik hem echter eindelijk uit heb ben ik wel heel tevreden, want de meeste van de verhalen zijn ijzersterk. En voor liefhebbers van experimentele en ontregelende literatuur is de bundel als geheel een vrij verslavend boek, waarin je lang kunt dwalen en wonen.

De verhalen variëren flink van stijl en inhoud, en de laatste verhalen zijn bijvoorbeeld veel fragmentarischer en barokker geschreven dan de eerste. Ook zijn ze kaler, cryptischer, duisterder, mystieker, delirerender, extatischer en wanhopiger. De eerste verhalenbundel van Lispector is dus duidelijk anders dan de laatste, en binnen elke bundel is ook nog eens de nodige variatie. Maar in alle verhalen worden de grenzen opgezocht van de logica en de taal, en worden gevoelsintensiteiten en ervaringsgebieden verkend die nauwelijks rijmen met ons conventionele beeld van de wereld. In het prachtige verhaal "Love" bijvoorbeeld ervaart de vrouwelijke hoofdpersoon hoe haar veilige en vertrouwde wereldje helemaal erodeert door de confrontatie met een blinde, geheel van haar wereldje afgescheiden man. Door die confrontatie ontstaat een barst in haar wereldbeeld, en door die barst wordt alles wat vertrouwd was volstrekt nieuw en onvertrouwd. Wat ze dan denkt, hoort en voelt is door zijn onbekendheid enorm fascinerend en erg beangstigend tegelijk. Feitelijk wordt daardoor een nieuwe, onbekende dimensie geopend: een dimensie of alternatieve wereld die intense vreugde oproept en intense angst. Dat wordt voor de lezer op meeslepende wijze invoelbaar gemaakt door de subtiel ontsporende zinnen van Lispector, door het gebruik van paradoxale formuleringen als "excruciating benevolence" of "sweet nausea" , en door ongerijmd- intense passages als "Beneath her feet the earth was soft, Ana inhaled it with delight. It was fascinating, and she felt nauseated".

Ook in haar andere verhalen verkent Lispector onbekende werelden en de daarmee samenhangende ambigue ervaringsintensiteiten. Soms doet ze dat door haar verhaal redelijk conventioneel te beginnen, om dan vervolgens allerlei barsten in dat conventionele verhaal te laten ontstaan. Soms doet ze dat door verhalen die van meet af aan een tamelijk krankjorume logica of premisse volgen: een verhaal bijvoorbeeld over de passie van iemand voor de allerkleinste vrouw ter wereld, een verhaal over de onmogelijkheid om ooit echt een ei te zien, een verhaal waarin een vrouw die naar een dierentuin gaat met de bedoeling om echt diepe haat te leren voelen en daarbij overweldigd wordt door een buffel die haar "tranquil with hatred" aanstaart, een verhaal over een vrouw die denkt de nieuwe Jezus te hebben gebaard en in paniek raakt over diens toekomstige kruisweg....

Die gekte neemt in de verhalen bovendien steeds meer toe. "Angela Pralini had thoughts so deep there were no words to express them. It was a lie to say you could only have one thought at a time: she had many thoughts that intersected and were multiple", zo wordt in een van de verhalen gezegd. Het lijkt wel alsof die voor de taal ongrijpbare diepte en simultane veelvoudigheid steeds sterker gaan doorklinken in Lispectors verhalen, zodat de taal in deze bundel steeds duisterder, cryptischer en gefragmenteerder wordt. De personages gaan steeds sterker naar die fragmentatie verlangen: "Coherence, I don't want it anymore. Coherence is mutilation. I want disorder. I can only guess at it through a vehement incoherence." Want de mens die deze incoherentie niet ervaart "no longer lives, he exists". En de personages van Lispector snakken ernaar weer voluit te leven, het leven in alle intense grilligheid opnieuw te leren proeven, hoe angstwekkend dat ook vaak is. En hoe onmogelijk dat ook vaak is: "Whoever breathes starts to desire. And to desire is what one cannot do".

Dat intens-onmogelijke verlangen krijgt vooral in de latere verhalen zelfs sterk mystieke en religieuze trekken: "In Brasilia the everyday does not exist. The cathedral begs God. It is two hands held open to receive". Wat een beeld: de kathedraal die door zijn architectuur het Goddelijke afsmeekt, en daarom functioneert als twee ontvangende handen... Ja, het Goddelijke klinkt in deze verhalen steeds sterker door, ook Lispectors proza smeekt het Goddelijke af. Maar bij Lispector is het Goddelijke ook het Totaal Andere: geen rustgevend antwoord, maar culminatie van alle vertwijfelde vragen: een verzamelpunt van alles wat groter is dan wat gedacht kan worden en dus ook van alles wat niet begrepen kan worden. Bijvoorbeeld het raadsel van eindigheid, verval en de onontkoombare dood dat vooral de laatste verhalen van Lispector zo afgrondig filosofisch en zo bodemloos zwartgallig maakt. Maar tegelijk gaat ook die zwartgalligheid samen met delirische jubel, en wordt die jubel door de zwartgalligheid zelfs versterkt. Want Lispectors verhalen ademen veelal een bijna Nietzscheiaans soort "amor fati" uit, een gepassioneerde omhelzing dus van het leven en lot in al zijn ondoorgrondelijke grilligheid, en een mateloos verlangen om het in al zijn onbegrijpelijke en soms angstaanjagende intensiteit te proeven. Een verlangen ook om alle grenzen van verstand, logica en moraal in extase te doorbreken, en sidderend iets te ervaren van de paradoxale rijkdommen die zich aan gene zijde van onze rede bevinden. Dus om de grenzen van ons veilige wereldje zodanig op te rekken dat we iets kunnen proeven van wat er aan gene zijde van die wereld wellicht bestaat.

Ik hou wel van schrijvers die met zulk onconventioneel proza mijn conventionele wereldje een beetje onvertrouwder en rijker maken. Zoals gezegd trok ik het niet om deze hele bundel in een keer te lezen, maar ik las hem wel met veel genoegen. En ik ga zeker nog meer lezen van Clarice Lispector, want ik ben erg benieuwd naar de onbekende werelden die zij in haar romans en columns allemaal verkent.