Deemoedig incalculeren van het absurde: fraaie anti- detective van Friedrich Dürrenmatt

Ergens in "De belofte", weer zo'n fraaie anti-detective van Friedrich Dürrenmatt, staat: "Wij […] moeten vooral goed beseffen dat we alleen dan niet stuklopen op het absurde dat zich noodzakelijkerwijs steeds duidelijker en machtiger vertoont, dat we alleen dan enigszins behoorlijk op deze aarde kunnen wonen als we dat absurde deemoedig in ons denken incalculeren. Ons verstand kan de wereld slechts gebrekkig verklaren. In het schemergebied van zijn grens nestelt zich alles wat paradoxaal is". Ziedaar de boodschap die ook centraal stond in Dürrenmatts eerder vertaalde anti- detectives "De verdenking" en "De beul en zijn rechter": de wereld wordt door zinloos toeval geregeerd, onze ratio staat daartegen machteloos, en ons rest niks anders dan ons daarin te schikken. Hoe pijnlijk en lastig het ook is om afscheid te nemen van de illusie dat het leven zin heeft.

Ik ga niet uitleggen hoe Dürrenmatt dit in "De belofte" uitwerkt. Want dat zou leiden tot spoilers, tot het verraden van verrassende wendingen in de plot. Die plot is namelijk even verrassend als die van een gewone detective. Alleen: daar waar een normale detective de spanning opvoert door vernuftige ontknopingen en climaxen, daar doet "De plot" dat met knap geconstrueerde anti- climaxen en met ontknopingen die de lezer verbazen door hun gratuite toeval, hun extreme lulligheid, hun ongerijmde zinloosheid. Er is een lustmoord. Iemand wordt daar ten onrechte voor gepakt en gaat daaraan ten onder. Een als briljant aangemerkte speurder geeft zijn carrière en zijn halve leven op om de ware dader te pakken. Maar zijn methode is, mede door de anti-conventionele genialiteit van de speurder, waanzinnig en zelfs abject. En feitelijk doet de speurder niets anders dan wachten, wachten, wachten, met een steeds nijpender, wanhopiger en zinlozer obsessieve vasthoudendheid. En ja, de dader wordt, mogelijk, wel gevonden, maar op een manier die dit zinloze wachten alleen nog maar zinlozer en absurder maakt. Dit alles wordt ons verteld via een opmerkelijk dubbelperspectief: een naamloze ik- verteller, en een door hem beluisterde ik-verteller, de leidinggevende van de eerder genoemde geniale maar in zinloze obsessie smorende speurder. En van beide ik- vertellers kunnen we vermoeden dat ze soms de werkelijkheid verdraaien, dat ze gebeurtenissen of citaten soms onjuist weergeven. Al lijken de vele hatelijke opmerkingen over het naïeve geloof in rationele detectiveliteratuur weer wel oprecht.

Friedrich Dürrenmatt dompelt ons in "De belofte" ruim honderd bladzijden onder in een wereld waarin het absurde regeert. Een wereld waarin elke hoop op een zinvolle wending wordt gefnuikt. Ook de hoop van de lezer, want die wordt immers steeds met anti-climaxen verrast en daardoor met het absurde geconfronteerd. Dat doet Dürrenmatt, volgens mij, om ons, voor de duur van een korte roman, te oefenen in de moeilijke kunst om het "absurde deemoedig in ons denken in te calculeren". Ik vond dit boekje minder meeslepend en minder briljant van stijl dan "De verdenking" en "De beul en zijn rechter". Maar ik vond het een mooie en heel consequent opgebouwde oefening in absurd denken.