Mooie caleidoscopische roman over een raadselachtige Messianistische figuur die alle zekerheden omverwerpt

Met "De Jacobsboeken" won Olga Tokarczuk de prestigieuze Poolse Nike- prijs, net als een paar jaar eerder voor het fabuleuze "De rustelozen". En tja, soms zijn prijzen terecht: ik las ook "De Jacobsboeken" met bewondering en plezier. Want het is een fascinerend leesavontuur, dat door zijn omvang van 900 pagina's en zijn caleidoscopische structuur weliswaar veel aandacht en concentratie vraagt, maar dan heb je ook wat.

Het boek draait om een raadselachtige Messianistische figuur, die echt bestaan heeft alhoewel bijna niemand hem (meer) kent: Jacob Frank, een zelfverklaarde verlosser die zo'n 15.000 volgelingen had in het 18e eeuwse Polen, en die in zijn even avontuurlijke als raadselachtige leven drie Godsdiensten en zeven landen aandeed. Over zijn fascinerende geestelijke en geografische omzwervingen wordt verteld vanuit veel verschillende, ook weer heel kleurrijke perspectieven: Tokarczuk schotelt ons een stoet aan verschillende personages voor, die allemaal vanuit een heel verschillende invalshoek kijken naar Jacob Frank, in korte en elkaar snel afwisselende hoofdstukken. Daardoor, en omdat Jacob Frank nooit zelf aan het woord gelaten wordt, blijft Frank een raadsel dat in veelvormigheid wordt uitvergroot, even veelvormig en meerduidig als de wereld. Mogelijk dacht Frank zelf het wereldraadsel opgelost te hebben, maar Tokarczuk kiest er bewust voor om het raadsel Jacob Frank door haar stijl en vorm nog verder te vergroten. Op die manier benadrukt ze vooral de enorme vreemdheid van Franks gedachtegoed: de wijze waarop Frank alle geldende religieuze waarheden en wetmatigheden verwierp, en daarmee de wereld - al dan niet opzettelijk- voorstelde als een caleidoscoop van onbeantwoordbare existentiële vragen. Want we zien nergens Jacob Franks ultieme antwoord op hoe de wereld in elkaar zit, zelfs nergens een antwoord op wie of wat hij is. We zien alleen hoe hij, door de antwoorden van het Jodendom en het Christendom te verwerpen en alle wetten om te keren, diverse vragen opwierp zonder daarop zelf het antwoord te hebben. En vooral hoe hij, door alles wat bekend was radicaal vreemd te maken, diverse personages die zich toch al vragend en tastend door het bestaan voortbewogen nog verder onderdompelt in een volkomen ongewis avontuur vol van onzekerheid.

Precies die avontuurlijke en ongewisse caleidoscoop van raadselen wordt dus in "De Jacobsboeken" volop belicht, niet alleen door de veelvoudigheid van de vertelperspectieven, maar ook door hun fraaie raadselachtigheid. Bijvoorbeeld het perspectief van de oude Jenta, die door een per ongeluk geuite bezwering niet sterft maar eeuwig tussen leven en dood zweeft, en sprookjesachtig vervreemdende verbanden ziet tussen de zo gefragmenteerde aardse dingen, totaal andere verbanden dus dan de verbanden die wij, brave burgermannen, plegen te zien. Maar ook het perspectief van Nachman, de geleerde volgeling van Jacob, die ons verbaast met avontuurlijke ketterse denkwerelden vol van kabbalistische paradoxale gespletenheid. Bijvoorbeeld: "Is het leven zelf deze wereld niet vreemd? En zijn wij niet vreemd en is onze God niet vreemd? En lijken wij daarom niet in de ogen van hen die werkelijk tot deze wereld behoren anders, ver weg, angstaanjagend en onbegrepen? Maar deze wereld is ook voor de vreemde evengoed merkwaardig en onbevattelijk, en haar wetten zijn onbegrijpelijkheid, net als haar gewoontes. Ze komt immers vanuit de verste verte, van buiten, hij moet het lot van de eenzame en weerloze, de volkomen onbegrepen vreemdeling dragen. Wij zijn de vreemden van de vreemden, de Joden van de Joden". Of: "Want wat is in wezen onze opdracht anders dan het vaststellen van het evenwicht tussen de eenheid van God en de veelheid van de door hem geschapen wereld, en vinden wijzelf, de mensen, ons niet in dat 'tussen' geworpen: tussen de Ene en de wereld van de verdelingen. Dat onbevattelijke 'tussen' heeft zijn vreemde kritische punt: De Twee- eenheid. Dat is de eerste ervaring van de denkende mens als hij de afgrond ziet tussen hemzelf en de rest van de wereld. Dat is de pijnlijke Twee, de fundamentele barst van de geschapen wereld die tegenstellingen en alle soorten dualismen voortbrengt". Exact die "fundamentele barst" met al zijn dualismen, waar Nachman over mijmert, wordt in "De Jacobsboeken" spectaculair benadrukt: alle personages veranderen meerdere keren van naam, nationaliteit, religie en identiteit, trekken soms wel zeven geografische grenzen over, beleven binnen die grenzen meerdere omwentelingen van de wereldgeschiedenis, en zijn hun hele leven lang verwikkeld in een turbulente tombola van avonturen. Bovendien zijn zij hun hele leven lang ook zoekend, soms alle illusies verliezend en treurend dat dit verlossende antwoord een illusie was, soms enige troost of vreugde puttend uit de veelvormigheid van die zoektocht. En soms trouwens toch de Messianistische hoop op verlossing tot het einde toe bezingend, want zonder die hoop zijn wij in deze hopeloos gebarsten wereld volkomen verloren.

"De Jacobsboeken" was voor mij zonder meer een page- turner: wel wat langdradig soms, maar meestal juist enorm onderhoudend en afwisselend door de vele afwisselende avonturen in zeer wisselende periodes en landen. Mooi vond ik bovendien de suggestieve kracht van Tokarczuks stijl, de wijze waarop ze veel zegt in weinig regels, of juist tussen die regels door. Zodat veel korte hoofdstukjes uitgroeien tot raadselachtige parabels in het klein, en de roman als geheel een bonte verzameling van verschillende kleine parabels wordt. Ze heeft ook maar weinig woorden nodig om de sfeer te laten proeven van een Pools dorp, of van het exotische Smyrna, of van de wereldstad Wenen. Zodat elk hoofdstukje heel eigen sfeerbeelden oproept, waardoor de roman het karakter krijgt van een verzameling van sfeerbeelden, en een feest wordt van variatie en diversiteit. Ook heeft Tokarczuk maar weinig woorden nodig om de raadselachtige schoonheid te laten proeven van het ketterse Joodse denken, en om ons via dat denken te laten mijmeren over de fundamentele vreemdheid en verscheidenheid van deze wereld. Zo schitterend als het m.i. echt fabuleuze "De rustelozen" vond ik "De Jacobsboeken" niet. Maar het was wel een intrigerend leesavontuur, dat mij heeft vermaakt, ontroerd en geboeid. En vooral een boek waardoor ik met nog wat meer verwondering naar de barsten in deze zo gevarieerde wereld kijk dan ik toch al deed.