Overheerlijk, zo'n Sjisjkin-light

Mikhail Sjisjkin is een geweldenaar: hij heeft zo'n beetje alle grote Russische literatuurprijzen gewonnen, en geldt voor velen als de grootste levende Russische schrijver. Zelf heb ik zijn prachtromans "Onvoltooide liefdesbrieven" en "Venushaar" ook uitbundig in jubelrecensies bewonderd: twee onnavolgbare romans die zo rijk en grillig waren van stijl en structuur dat ik ze twee keer lezen moest om er ook maar iets van te snappen, maar toen ik ze snapte was ik dan ook meteen helemaal flabbergasted.

Nu is dan een bundel verhalen en persoonlijke essays van hem uitgekomen, die naar mijn idee voor Sjisjkin-liefhebbers een must is en voor potentiele maar nog aarzelende Sjisjkin-liefhebbers een mooie introductie. Want deze bundel offreert ons de kenmerkende Sjisjkin-thema's in de kenmerkende vloeiende Sjijskin-stijl, maar in gecondenseerde en dus behapbare vorm. Ook het voor zijn romans zo kenmerkende gejongleer met verschillende door elkaar lopende verhaallijnen en perspectieven is hier veel minder aan de orde. Zelf vond ik dat juist een van de meest overweldigende kenmerken van zijn romans waar ik zeer van genoot, dus vind ik die romans nog beter dan deze verhalenbundel, maar anderen zullen juist de bundel verkiezen omdat zonder die grilligheid van structuur de lezer minder afgeleid wordt van de fraaie motieven en thema's, de ontroerende verhaalelementen en de vaak prachtige stijl. En daardoor is juist die bundel ook geschikt als eerste kennismaking en voorbereiding op zijn romans, te meer omdat hij in de persoonlijke essays veel moois en verhelderends zegt over zijn motieven bij het schrijven van die romans. Zelf zou ik de bundel Sjisjkin-light willen noemen, omdat die voor mij zo inspirerende grilligheid van zijn romans hier veel minder aanwezig is. Maar ik vind het wel weer een geweldige Sjisjkin.

Sjisjkin is hoe dan ook sterk op de korte baan: hij heeft weinig woorden nodig om een veelkantig personage neer te zetten, een gevoel van schoonheid op te roepen, of werelden van emoties over te brengen. Zijn verhalen zijn op dat punt net zo sterk als die van klassiekere Russen als Tsjechov, Gogol, Tolstoj, Nabokov. Wel schrijft hij soms want intellectualistischer dan met name de oude Russen, omdat hij vaak ook expliciet schrijft over aard en waarde van taal, kunst, literatuur en de literaire traditie. Niet alleen in zijn essays, maar juist ook in zijn verhalen. In die verhalen combineert hij bovendien beschouwingen over taal en literatuur met allerlei verwijzingen, bijvoorbeeld door personages uit Russische romans te laten optreden of door met m.n. klassieke vormen als de brief-roman te spelen. De verhalen hebben daardoor nogal een meta-fictioneel gehalte: schrijven over aard en waarde van het schrijven, literatuur over literatuur, verhalen over het mysterieuze wonder dat er zoiets kan bestaan als verhalen. Voor sommige lezers en recensenten is dat een minpunt: al die meta-fictie leidt maar af van het verhaal zelf. Ik geniet hier echter enorm van. Ten eerste zijn de verhalen niet alleen maar meta-fictie: ze bieden alle genietingen op het gebied van stijl, plot, emotie, ontroering en schoonheid die je van normale verhalen mag verwachten. Ze zijn dus absoluut niet droog, net zomin als zijn essays, die behalve heel theoretisch ook intrigerend persoonlijk zijn. Maar belangrijker nog is dat alle meta-fictie, dus al dat geschrijf over aard en waarde van dat schrijverschap, voor mij juist veel schoonheid en ontroering aan de verhalen toevoegt.

Neem nu het begin van het eerste verhaal, getiteld "De kalligrafieles". Dat verhaal begint dus zo: "De hoofdletter, Sofja Palovna, is het begin van alle beginpunten [...]. Hij is zoiets als de eerste adem, de kreet van een pasgeborene, zo u wilt. Zo-even was er nog niets, absoluut niets, leegte. En de volgende duizend jaar was er misschien nog steeds niets, maar dan schrijft je pen, gehoor gevend aan een ontoegankelijke, hogere wil, opeens een hoofdletter en weet van geen ophouden meer. Door tegelijkertijd de eerste beweging van de pen naar dit punt te zijn, symboliseert hij zowel de hoop als de absurditeit van het zijn. In de eerste letter ligt, als in een embryo, het hele hierop volgende leven tot het eind toe besloten - de geest, het ritme, de intensiteit, de vorm". Oké, smaken verschillen, en schiet mij maar lek, maar IK vind dit prachtig opgeschreven. En ontroerend bovendien, zeker in combinatie met een andere uitspraak verderop in hetzelfde verhaal: "probeert u desnoods een enkel woord te schrijven, maar zo dat het louter harmonie is en dat het met zijn regelmatigheid en schoonheid een tegenwicht vormt tegen heel deze bezopen wereld, heel deze holenmentaliteit". De bezopenheid en morsigheid van de wereld kiert inderdaad aan alle kanten door dit verhaal heen, en de wanhoop eveneens: de werkelijke wereld ontbeert in de beleving van de personages echt elke harmonie. De in kalligrafie en schriftuur na te streven perfectie staat haaks op het werkelijke leven en de natuur. Echter, "de perfectie ervan verleent dadelijk iets vreemds, ja, iets vijandigs aan alles wat bestaat, aan de natuur zelf, alsof een andere, hogere wereld, een wereld van harmonie, deze ruimte aan het rijk der wormen heeft ontworsteld!". En exact daardoor leidt schrijven tot "een vreemd, onuitsprekelijk gevoel. Dat is pas echt geluk!".

Ik ken dit motief al uit Sjisjkins romans, die ik ook daarom zeer bewonder: het motief van het onvoorwaardelijke geloof in de schoonheid van literatuur. Dat is bij Sjisjkin ook duidelijk een geloof tegen beter weten in, omdat het gepaard gaat met het besef dat literatuur onwerkelijk is en weerloos, en met het besef dat niets bestand is tegen de brute werkelijkheid van politieke willekeur, eindigheid, ellende, dood en verval. Maar literatuur kan ons wel voor even helemaal vervoeren, voor even in een totaal andere realiteit verplaatsen die de gure goorheid van alledag voor even overwint. En DAT moeten we koesteren. Aldus Sjisjkin, in zijn fenomenale romans. En ook in de verhalen en essays van "De kalligrafieles". In een van zijn essays zegt hij dit ook heel pregnant en ontroerend: hij noemt daarin de Russiche taal van alledag (van het Kremlin en de kranten) een "taal van ongebreidelde kracht en vernedering", maar "de Russische literatuur is de bestaansvorm van het niet-totalitaire bewustzijn in Rusland". En zelfs: "De taal van de Russische literatuur is een ark. Een reddingspoging. Een egelstelling. Een eilandje van woorden, waar de menselijke waardigheid bewaard moet worden". En: "de roman is een bootje. Je moet de woorden leven inblazen om het bootje echt te laten worden. Om erin te kunnen klimmen en weg te varen uit dit solitaire leven naar een plek waar we allemaal liefdevol worden verwelkomd". Ook in zijn verhalen brengt Sjisjkin dit op prachtige, zij het meer impliciete wijze over. Bijvoorbeeld in een verhaal waarin twee door brute politieke realiteit en persoonlijke onvolkomenheden van elkaar gescheiden geliefden toch een tijdelijk provisorisch geluk vinden, maar alleen in hun liefdesbrieven. Alleen in de wereld van hun correspondentie ontstijgen zij hun onvermogen. Of ook in verhalen waarin gemijmerd wordt over ervaringen van stilte, van onuitspreekbaarheid, van het buiten-talige dat we nooit kunnen grijpen met onze botte gedachten en simpele woorden, maar waar we soms even een glimp van op kunnen vangen dankzij de literatuur. En het mooie van Sjisjkin vind ik dan dat hij niet alleen schrijft over zulke glimpen, maar mij ook veel van zulke glimpen biedt. Waardoor ook deze bundel weer een ark is waarin ik graag een paar dagen heb kunnen mee varen.

Dat ook al het nog onvertaalde werk van Sjisjkin maar snel vertaald moge worden. En dat hij nog maar veel moge schrijven. Zodat ik nog vaker kan wonen in zijn werelden, die misschien onwerkelijk en weerloos zijn maar zoveel minder grofstoffelijk dan de wereld waarin ik dagelijks woon.