Fascinerend, die Anton Wachter- cyclus

Ik ben een behoorlijk idolate Vestdijk-fan, maar van de achtdelige Anton Wachter-cyclus had ik alleen "Terug tot Ina Damman" gelezen. En dat geldt voor veel lezers, ook voor Neerlandici: de eerste vier delen (over de scholier Anton in het plaatsje Lahringen) werden in een verkeerde volgorde uitgegeven, de laatste vier delen (over Anton als medicijnenstudent in Amsterdam) verschenen tien jaar later, waardoor iedereen de weg kwijtraakte en bijna niemand zich verdiepte in de cyclus als geheel. En degenen die dat wel deden raakten vaak alsnog verdwaald in de ruim 2.000 overvolle pagina's en alle paradoxen, grilligheden, onsamenhangende voorvallen en ongrijpbare gemoedsbewegingen die daarin worden opgediend. Maar toen de Hebban-groep "Het klassiekergenootschap" de eerste drie Anton Wachter delen samen ging lezen vatte ik maar eens de moed om te gaan voor de hele cyclus. Welnu, daar had ik bepaald geen spijt van: ik zou niet durven zeggen dat die cyclus echt "het beste van Vestdijk" evenaart, maar het komt er naar mijn smaak wel dicht bij in de buurt.

"Ina Damman" is en blijft voor mij wel het onbetwiste hoogtepunt van de cyclus. Hier is Vestdijks paradoxale en spanningsvolle stijl op zijn allerbest, hier is de vreemde wijze waarop Vestdijk steeds maximale emotionele intensiteit combineert met vervreemdende distantie uiterst functioneel. Het proza van Vestdijk is ongrijpbaar, de gestalten en stemmingen die hij schetst ontglippen de lezer steeds, en juist in "Ina Damman" werkt dat uitstekend. Want daarin draait het om een geïdealiseerde jeugdliefde, die ook voor Anton hoofdzakelijk 'aanwezig' is als droom en als onbegrepen maar juist daardoor extreem intens ideaalbeeld. Zij is een steeds wijkende gestalte in Antons verbeelding, en bijna onwerkelijk in de realiteit. Naar de normen van de volwassenen (en Antons leeftijdsgenoten) gaat het hier puur om een gril, maar Anton zet alle kaarten op die gril en dwingt daarmee mijn bewondering af. En ik leefde weer helemaal mee met de intensiteit van deze onmogelijke en geïdealiseerde liefde, die zo veel intenser is dan zo vele meer conventionele liefdes. Maar wat ik vooral verrassend mooi vond is hoe "Ina Damman" nog aan rijkdom en intensiteit wint door zijn samenhang met de eerdere delen. Het vergeefse en daardoor extra snakkende verlangen naar versmelting en eenwording krijgt namelijk extra contour door het 'verloren paradijs van de kindertijd' dat in de eerste twee delen wordt opgeroepen. Vooral in het eerste deel, "Sint Sebastiaan". Daar wordt eerst heel suggestief de voorbewuste en ook prenatale symbiose beschreven van de jonge Anton met zijn moeder. En daarna wordt heel subtiel het proces van scheiding en verlies van eenheid voelbaar gemaakt, een proces waardoor Anton steeds meer verandert in een geïsoleerd individu vol nauwelijks begrepen heimwee naar de verloren eenheid. Dat isolement en gevoel van gescheidenheid wordt door Vestdijk weer heel mooi voelbaar gemaakt in de vele suggestieve beschrijvingen van Antons Freudiaanse labyrintische dromen, in de beschrijvingen van Antons vele gierende angsten, en in de beschrijvingen van Antons bodemloze verlorenheid. In de eerste Anton Wachter-delen zoekt Anton vergeefs naar vriendschap bij meerdere jongetjes, wat tamelijk schrijnend is en nog schrijnender en ontroerender wordt door de beschrijvingen van Antons isolement. En ook de geïdealiseerde liefde voor Ina Damman komt daardoor in nog intenser licht te staan: dat immers is naast onmogelijke en daardoor des te intensere liefde ook een onmogelijk en des te intenser verlangen naar het 'verloren paradijs' van de symbiotische eenheid. En dus naar opheffing van het niet op te heffen isolement.

"Terug tot Ina Damman" krijgt dus extra lading door de delen ervoor. Maar het geeft ook extra lading aan de delen erna, die op hun beurt weer het nodige toevoegen aan de motieven van angst, liefde en verlies. De mooiste passages over Ina Damman als wijkend droombeeld staan mijns inziens bijvoorbeeld niet in "Terug tot Ina Damman", maar in het deel dat daarna komt, "De nieuwe school". En in de vier delen over Anton Wachter als Amsterdamse student passeert een enorme stoet aan bizarre liefdes een rol, allemaal zeer verschillend en soms bijna hilarisch-grotesk: een stoet die mij als lezer helemaal deed duizelen en bijzonder verbaasde en vermaakte, maar ook een stoet die allerlei verrijkende contrapunten oplevert met de geïdealiseerde Ina Damman. Een van die liefdes is de al even geïdealiseerde Anna Heldering, door Anton als zijn "laatste kans" opgevat: een wezen dat wordt liefgehad juist omwille van haar onbereikbaarheid. Maar er treden ook allerlei andere liefdes op, variërend van ronduit ranzig en seksueel tot totaal onbegrijpelijk. De bontige en soms bijna carnavaleske veelvormigheid van al die liefdes wordt nog grilliger, hilarischer maar ook schrijnender door de vaak volkomen paradoxale gedachtegangen die Anton daarover ontvouwt. Alsof hij bij elke liefde zich steeds meer verstrikt in een kluwen van onbewuste aandriften, onbegrepen gemoedsbewegingen, irrationele acties en steeds gekkere rationalisaties voor dat alles. Alsof hij steeds meer de greep op zichzelf verliest. Alsof de zoektocht naar de liefde en symbiotische eenheid, die toch al steeds een queeste was naar een onvindbare graal, steeds onmogelijker wordt naarmate de tijd vordert. Alsof het isolement van Anton meer en meer groeit, en alsof de glimp van gedroomde eenheid waarop hij bij Ina Damman nog voor even kon hopen steeds meer als drogbeeld naar voren komt. Waardoor de grandeur die Antons liefde in "Terug tot Ina Damman" nog had steeds meer ontaardt in carnavaleske klucht en tragisch verlies.

Perfect is deze cyclus naar mijn smaak niet, want daarvoor is hij mij soms toch wat te weerbarstig en te taai en te lang. Maar de cyclus bevat wel veel bladzijden waarin Vestdijk echt in topvorm is. Zoals hij angst beschrijft of de veelvormigheid en onvervulbaarheid van liefdesverlangen.... geweldig. De wijze waarop hij betoogt dat ook wetenschap alleen van gissingen en hypotheses aan elkaar hangt, en dus nooit kenbare waarheid oplevert.... prachtig. De manier waarop hij een simpele muur zo paradoxaal beschrijft dat je als lezer gewoon GEEN totaalbeeld krijgt, wat dan weer bijdraagt aan de sfeer van ongrijpbaarheid en onverwoordbaarheid die voor het hele verhaal zo wezenlijk is.... heerlijk. Ook de passages waarin Anton Nietzsche ontdekt, of Rilke, of Proust, en daarmee ook de eerste kiemen van zijn eigen mogelijke kunstenaarschap, vond ik ontroerend. Fraai is ook hoe Vestdijk de studententijd van Anton beschrijft, en Antons stijgende verbazing over de onzinnigheid van examens; dezelfde examens die hem steeds dichter bij de gevreesde volwassenheid brengen en dus bij het isolement van de werkende burgerman met een solide baan. Ja, het was hard werken, deze cyclus, en ik heb er bijna twee maanden over gedaan. Maar ik ben blij dat ik hem nu ken!