Ingetogen roman over ouderdom en verlies

"De man in de stroom" is een vroege Lenz: gepubliceerd in 1957, vrij snel daarna vertaald, en die vertaling werd in 2015 geheel herzien. Voor Lenz-liefhebbers als ik is zoiets prettig, te meer omdat het ook weer een best goede roman is, waarin de toen nog jonge Lenz ontroerend en in prettig bedaard tempo schrijft over de onomkeerbaarheid van ouderdom en verlies. Wat mogelijk ook een stil en discreet protest was tegen het Duitsland van de jaren '50, waarin het "Wirtschafstwunder" zich voluit ontvouwde, zodat iedereen de mond vol had van vooruitgang en economische welvaart.

De hoofdpersoon, een oude duiker die vanwege zijn leeftijd zijn baan dreigt te verliezen, heeft daaraan echter geen deel. Alleen door zijn papieren te vervalsen, en zich daarin jonger voor te doen dan hij is, behoudt hij voor even zijn baan. Maar het duiken naar oude scheepswrakken, en het opdiepen uit die wrakken van verhandelbare goederen, kost meer en meer moeite. Zowel fysiek als mentaal. En uiteindelijk komt zijn bedrog, zijn valsheid in geschrifte, alsnog uit......

Fraai in deze roman is de ironie waarin de wereld van welvaart, jeugd, vooruitgangen economisch gewin wordt beschreven, de wereld dus waarin deze oude duiker niet langer thuis is. Fraai is ook de beschrijving van diens ouderdom en verlies van vroegere kracht, en de beschrijving van de adembenemend vervallen en aangevreten wereld van de oude wrakken die het motief van verval en verlies nog pregnanter zichtbaar maakt. Die wrakken in de diepte staan voor een soort dodenrijk, het duiken naar die wrakken staat voor een soort reis naar de onderwereld van de dood, en al die symboliek geef extra lading en diepgang aan de teloorgang van de oude, uitgerangeerde duiker. Temeer ook omdat de duiktochten en de verstilde onderwaterwereld van de wrakken met bijzonder vaardige pen worden beschreven. Eigenlijk ligt die symboliek er wel wat al te dik bovenop, maar door de ingetogen stijl van Lenz ontroert het boek mij toch: grote effecten worden vermeden, grote emoties bij dramatische wendingen worden niet uitgeschreeuwd maar alleen in korte zinnen spaarzaam aangeduid, en juist dat ontbreken van bombastisch vertoon is voor mij erg effectief. Ook vind ik die ingetogenheid wel een mooi en veelzeggend contrast met de bombastische reclameleuzen van het moderne Duitsland, reclameleuzen die met milde ironie worden bespot. Het boek beschrijft dus niet alleen een anti-held die door zijn ouderdom niet past in de wereld van het "Wirtschafstwunder", maar doet dat ook in een stijl die bewust in contrast staat met de reclameleuzen-toon die bij dat "Wirtschaftswunder" hoort. Een oneigentijdse anti-held wordt beschreven in een tamelijk oneigentijdse stijl. Daar hou ik wel van, te meer omdat die stijl mij in elk Lenz-boek toch weer vaak verrast.

Maar het mooiste aan dit boek vind ik geloof ik de verzoenende toon ervan. De oude duiker wordt ontmaskerd, zodat zijn uiterangeerdheid definitief is. Al zijn moeite was dus tevergeefs.Toch is hij niet verbitterd, en eindigt het verhaal niet in weeklachten, maar in berusting. En met ingetogen gebaren van troost en steun van anderen: gebaren die juist door hun impliciete karakter mij weer extra ontroeren. Berusting, solidariteit, verzoening, en dat alles zonder vertoon of grote woorden. Gepaard met protest tegen de al te zeer op vooruitgang gefixeerde tijdsgeest, maar dat protest is een stil protest. Wat ook weer iets verzoenends heeft.

Ja, ook de jonge Lenz kon er wat van. Ik heb nu in totaal zo'n zeven Lenzjes gelezen, en ik ben nog lang niet verzadigd!