Alles is vluchtig, alles is prachtig

David Mitchell is vooral bekend van Cloud Atlas, een geniale en ongelofelijk spectaculaire roman die bestaat uit meerdere, op mysterieuze wijze verbonden verhalen, in steeds geheel verschillende stijl (o.a. historisch en science fiction!). Jacob de Zoet is geheel anders. Ook hier wisselt Mitchell geregeld van vertelperspectief, maar het speelt allemaal in het Japan van 1799-1817, en merendeels in de Nederlandse enclave Dejima, de enige kleine poort naar de westerse wereld die Japan toestand. En aanvankelijk lijkt het ‘gewoon’ een historische avonturenroman. Maar uiteindelijk is het boek net zo geniaal als Cloud Atlas, alleen op een heel andere manier.

Om te beginnen is de stijl van Mitchell voortdurend briljant. Voor terloopse sfeerbeelden als ‘Crows smear rumours across the matted, sticky sky’, of 'The night sky is an indecipherable manuscript', of 'The granite sky entombs the valley', kun je mij altijd wakker maken. En Mitchell produceert voortdurend van dit soort terloopse sfeerbeelden: dialogen tussen personages of heel intensieve overpeinzingen worden steeds door dit soort zinnetjes vergezeld. Iemand voelt zijn dood naderen maar ziet tegelijk die kraaien, hoort kwakende kikkers, ziet een schijtend schaap, kijkt naar de vleugelslag van een vlinder. Iemand denkt na over een aanstaande overval op een onguur klooster en observeert tegelijk een roerloze reiger, het geluid van een vos, een vogel, een vlinder, een mooie bloem. Die beschrijvingen zijn prachtig, maar ook vaak weemoedig, vluchtig, stralen een soort ‘helaasheid der dingen’ uit. Vooral de diverse vlinders, fragiel als ze zijn. Alle dialogen, acties en overpeinzingen In Jacob de Zoet krijgen iets voorlopigs door deze voortdurend terugkerende quasi terloopse sfeerbeelden. Ja, de wereld is prachtig, zijn eigen meesterwerk, maar alles in die wereld is OOK vluchtig en gaat onherroepelijk voorbij. De weerspiegeling van een vlucht meeuwen in een plas water is vluchtig en voorbijgaand, maar het lot van Magistraat Shiroyima die deze weerspiegeling observeert is dat eveneens. En precies daarom resoneert die weerspiegeling zo sterk in het hoofd van de Magistraat.

IJzersterk is ook hoe Mitchell de overbekende elementen van het genre historische avonturenroman naar zijn hand zet. Er zijn ontsnappingen uit ongure kloosters, avontuurlijke tochten om een gevangen geliefde te bevrijden, scènes waarin een schip een stad bombardeert, krijgslisten en duistere intriges, romantische liefdes. Dat maakt de roman ook retespannend. Tegelijk echter bereikt geen enkele verhaallijn de binnen dit genre gebruikelijke ontknoping: listen mislukken door een toevalligheid, het bombardement houdt op omdat de bevelvoerder ineens de vergeefsheid van alles beseft, de geliefden krijgen elkaar niet en spreken zich zelfs niet uit. Ook hier weer die weemoed en vergeefsheid, al behouden Jacob de Zoet (en ook b.v. Uzaemon, Shiroyama en Marinus, ‘de cynische dromer’) tegelijk wel weer een bepaalde standvastigheid en waardigheid. Mooi is daarbij ook hoe de personages niet alleen elkaar niet begrijpen (door alle taal- en cultuurverschillen tussen de Hollanders en Japanners), maar ook zichzelf niet. Dat komt deels doordat alle waarden en normen instorten: de Nederlandse vlag representeert op een gegeven moment helemaal niets meer, de erecodes van Japan lijken uitgehold, en ook een van heldendom dromende patriottische Engelse kapitein verliest al zijn dromen. Het komt daarnaast ook door het isolement van de personages: het zijn wezen, gevangenen in een vreemd land, thuislozen, die soms ook zijn getekend door een fysiek gebrek. Hun lot hangt bovendien van toevalligheden af: de kansen keren, en keren, en keren opnieuw. Niet voor niets mijmert Uzaemon over 'the weaverless loom of fortune'. Maar het komt vooral door de raadselachtigheid van hun gemoedsbewegingen: Jacob bijvoorbeeld houdt hopeloos van de mysterieuze Orito, tot aan het (prachtige!) eind toe, maar hij begrijpt geen moment waarom. En wat eigenlijk voelt Orito voor Jacob? En in hoeverre weet zij dat zelf?

Alles in deze door Mitchell getekende wereld is dus mistig, voorbijgaand en vluchtig, hoe prachtig beschreven vaak ook. Maar ook het omgekeerde geldt: alles is vluchtig, maar ook prachtig. ‘This World contains just one masterpiece, and that is itself’, schrijft Mitchell ergens. Hij combineert weemoed, vluchtigheid en vergeefsheid op een prachtige manier met schoonheid. En het besef dat alles vluchtig is maakt die schoonheid pijnlijker, maar ook indringender. Wat een boek, wat een schrijver: ik ga alles van deze man lezen!