Een meesterlijke, zwart humoristische romancyclus

Werkelijk ademloos en soms jubelend van bewondering heb ik achter elkaar alle Patrick Melrose romans gelezen, in het Engels overigens al schijnt de Nederlandse vertaling heel goed te zijn. Zelden heb ik zulk ongelofelijk geniaal proza gelezen, zelden heb ik boeken gelezen die zo zwartgallig waren en tegelijk zo oerkomisch, zelden heb ik een verhaal gelezen dat zo traumatisch was van inhoud en tegelijk zo enorm gepolijst van stijl en compositie. Ik ben heel vaak heel enthousiast over een boek, maar deze cyclus is echt van de buitencategorie: een meesterwerk, dat ik nog vaak wil herlezen.

De inhoud van deze vijfdelige cyclus is op zich al pregnant: we volgen hoe de kleine Patrick wordt verkracht door zijn vader zonder te begrijpen wat er gebeurt, hoe Patrick als twintigjarige met allerlei innerlijke demonen vecht en vooral met een verslaving aan allerlei drugs (cocaïne, heroïne, later ook drank), en hoe Patrick als middelbare te kampen heeft met een mede door zijn innerlijke demonen strandend huwelijk en met levensbedreigende depressies. Dat zijn beide ouders tussendoor overlijden is dan nog een lichtpuntje. Kortom: zware en traumatische kost, zeker als je daarbij bedenkt dat de hele roman nog semi-autobiografisch is ook.

Maar het geniale van de romancyclus zit hem niet in deze pregnante traumatiek, maar in de manier waarop St Aubyn daar vorm aan geeft. Intrigerend is bijvoorbeeld dat het verhaal niet puur vanuit het perspectief van Patrick wordt verteld, maar door een van buitenaf observerende anonieme verteller die meerdere personages van binnenuit volgt. Die verteller oordeelt niet, maar parafraseert zonder commentaar wat die personages denken. Gevolg is dat deze complexe tragedie vanuit veel verschillende perspectieven bekeken wordt, wat een rijker beeld oplevert dan alleen maar het perspectief van Patrick. Al vrij snel wordt b.v. ook verteld hoe Patricks moeder Eleanor vertwijfeld mijmert over hoe ze toch met de even tragische als vreselijke David is getrouwd. En dat leidt tot echt briljante zinnen als: " When she had first met David twelve years ago, she had been fascinated by his looks. The expression that men feel entitled to wear when they stare out of a cold English drawing room onto their own land had grown stubborn over five centuries and perfected itself in David's face". Om die laatste zin moet ik dan hard lachen: prachtig werkelijk hoe in een paar woorden de volstrekt op niets gebaseerde arrogantie van David wordt bespot, en hoe ook de aristocratische klasse waaruit hij afkomstig is te kijk wordt gezet. Maar even prachtig is hoe tegelijk de schrijnende teleurstelling van Eleanor voelbaar wordt in precies diezelfde zin: hoe die "cold English drawing room" voor haar ook de kilte oproept in David's innerlijk. En zelfs nog wat genialer vind ik hoe deze zinnen ook een sfeer van verstarring oproepen, en daarmee al een beeld geven van de tragiek van David: iemand die verstard is in zijn sociale mislukking en zijn valse zelfbeeld van Angelsaksische snob, iemand ook die juist vanwege die verstarring een tiran is die zijn vrouw en kind traumatiseert. En naarmate de romancyclus vordert wint deze zin ook nog aan rijkdom, omdat je meer en meer kanten ziet van de fnuikende teleurstellingen van Davids leven maar ook meer en meer kanten van zijn stuitende monsterachtigheid.

Het ongelofelijke van deze romancyclus nu is dat er op elke bladzij wel een paar van dit soort zinnen staan. Zinnen die mij hardop laten lachen, omdat ze zo aanstekelijk satirisch zijn, terwijl ze tegelijk ook op erg rake wijze de tragiek voelbaar maken van de verschillende personages. Of ook hun woede en teleurstelling, vooral in de passages waarin Patrick wordt gevolgd. Zo heeft Patrick, tijdens een treurige en gefrustreerde mijmering n.a.v. de begrafenis van zijn moeder, de volgende gedachte:"Everything needed to embalm a Christian. Eleanor had expected to meet Jesus at the end of the tunnel after she died. The poor man was a slave of his fans, waiting to show crowds of eager dead the neon countryside that lay beyond the rebirth canal of earthly annihilation. It must be hard to be chosen as optimism's master cliché, the Light at the end of the Tunnel, ruling over a glittering army of half- full glasses and silver-lined clouds". Ook weer een bewonderenswaardig komische zin naar mijn smaak, met een echt jaloersmakend trefzekere woordkeus. Zelden zal kwezelachtig Christendom zo vlijmscherp zijn bespot in zulke rake bewoordingen. Maar tegelijk is dit ook een zin die de bittere spot en daarmee de wanhoop van Patrick prachtig voelbaar maakt: de machteloze woede richting zijn gestorven moeder, en daarnaast ook zijn eigen totale ongeloof in verlossingen zoals het Christendom die belooft. En dat laatste is weer tragisch, omdat hij enorm vast zit in zijn eigen hoofd en dat zelf ook weet, en geen uitweg ziet uit deze impasse.

Ruim 800 bladzijden sleept St Aubyn ons dus mee met dit soort geweldige zinnen, die steeds nieuwe intrigerende perspectieven werpen op de dilemma's waar m.n. Patrick mee worstelt. Daar zitten echt enorm enerverende stukken tussen over de totaal verslaafde Patrick en zijn highs en lows als junk, maar ook geweldige ironische gesprekken van David en zijn beste vriend die ondanks alle - vaak briljante en dolkomische- ironische omwegen of gênante stiltes TOCH heel trefzeker zijn. In 'Some Hope', het grappigste en meest satirische deel, wordt een werkelijk gitzwart sarcastische blik geworpen op de perfiditeit van sommige Engelse aristocraten (de wereld dus waarin de wortels liggen van Patrcks vader): om je gek te lachen zo hilarisch en vilein, maar tegelijk ook volkomen claustrofobisch en huiveringwekkend. En in 'Mother's Milk', mijns inziens het mooiste deel, staan echt ongehoord prachtige stukken over de pre-verbale belevingswereld van Patricks kinderen: een belevingswereld die nog niet de taal en conventies van de volwassenen volgt, nu dus nog vrij is daarvan, en dus erg verlokkend voor Patrick. Want Patrick begint meer en meer te beseffen dat het wezenlijke juist aan taal ontsnapt, en dat zijn eigen vaak briljante ironie en taalvaardigheid ook een blokkade opwerpt in zijn eigen hoofd. En ook dat zijn eigen neiging tot sarcasme een bepaalde vrijheid blokkeert: de vrijheid om zijn ouders niet eenduidig te veroordelen, hoe verleidelijk dat ook is, maar om hun karakters vanuit meerdere perspectieven te bezien en om te accepteren dat ook zijn eigen leven vol open vragen zit die je niet moet dichtsmeren met een sarcastisch antwoord. Want alleen de vraag houdt de vrije reflectie open.

Het was werkelijk een enorm genot om 800 bladzijden lang zulk geniaal en elegant proza te mogen lezen over zulke traumatische levens. En zoals Edmund White in een recensie schreef: " So much good writing is in itself a form of Health". Als je in zulk scherpzinnig en vaak hilarisch proza kunt schrijven over zulke trauma's , dan heb je al een aardig begin gemaakt met het overwinnen van die trauma's. Natuurlijk is Patrick vaak ook een gevangene van zijn eigen intelligentie en zet hij zichzelf helemaal vast met de scherpzinnige draaikolken in zijn altijd maar analyserende en observerende hoofd. Maar diezelfde intelligentie en taalvaardigheid geeft, zo blijkt op de laatste ontroerende bladzijden van deze cyclus, ook inzicht en een glimp van hoop. Of liever, een begin van een nieuwe denkroute: niet een denkroute die naar verlossing of een definitieve troost zoekt, maar naar een manier om de ongetroostheid te accepteren. En die acceptatie geeft dan ook een nieuwe, onvermoede vrijheid.

Dat laatste levert in mijn handen meteen een kitschzin op, zoals jullie zien, maar St Aubyn formuleert ook dit aarzelende inzicht geweldig. Zoals hij alles geweldig formuleert. Ik zou zeggen: koop die cyclus, lees alles achter elkaar met volledige overgave en onderdompeling, proef al zijn briljante zinnen op je tong, en geniet!