Weemoedige glimlach naar de doelloosheid van de wereld

Mijn lieve vrouw gaf mij de jubileumuitgave van "De uitvreter, Titaantjes, Dichtertje" als verjaardagscadeau. Ze las het boek eerst zelf, met veel vreugde, en daarna las ik het, met even veel vreugde. Ik kende deze drie verhalen uiteraard al wel, want ik las ze voor mijn lijst op de middelbare school en voor mijn studie Nederlands. En ik had er heel positieve herinneringen aan. Maar toen ik ze weer herlas, op, ahum, middelbare leeftijd, vond ik ze nog mooier dan toen. Misschien omdat ik nu een wat meer geoefende lezer ben, en daardoor nu wel subtiliteiten zag ik die vroeger niet zag? Misschien kan ik, omdat ik nu meer boeken ken dan toen ik Nescio voor het eerst las en herlas, nog meer begrip en waardering opbrengen voor zijn nogal ongrijpbare stijl? Of misschien ben ik, door mijn gevorderde leeftijd, extra ontvankelijk voor Nescio's ironie en weemoed?

Samenvatten is bij alle drie verhalen niet aan te raden, want de verhalen zijn door hun plotloosheid niet goed samen te vatten, en het gaat bovendien bij Nescio volgens mij meer om de droevig- ironische weemoed die wordt overgebracht dan om het verhaalverloop. Alleen al een titel als "Titaantjes" roept bij mij een glimlach op, vanwege het contrast tussen het begrip "Titaan" en het hier gebruikte verkleinwoord. Die glimlach wordt een weemoedige glimlach door de openingszinnen: "Jongens waren we - maar aardige jongens. Al zeg ik 't zelf. We zijn nu veel wijzer, stakkerig wijs zijn we, behalve Bavink, die mal geworden is". Om het nog maar niet te hebben over passages als: "Af en toe glimacht God even om de gewichtige heeren, die denken dat ze heel wat beteekenen. Nieuwe Titaantjes zijn al weer bezig kleine rotsblokjes op te stapelen om 'm van zijn verhevenheid te storten en dan de wereld eens naar hun zin in te richten. Hij lacht maar en denkt: 'Goed zoo jongens, zoo mal als je bent, ben je me toch liever dan die mooie wijze heeren. 't Spijt me dat je je nek moet breken en dat ik die heeren moet laten gedijen, maar ik ben ook God maar'. En zoo gaat alles z'n gangetje, en wee hem die vraagt: Waarom?" Alles wordt hier met weemoedige ironie bekeken: God zelf, de Titaantjes die tegen hem in opstand komen, en de "heeren" waar de Titaantjes zich tegen afzetten, bijvoorbeeld door kunst te maken zonder daar zelf heel erg in te geloven. En de weemoed wordt nog wat groter omdat bij dit alles elk 'waarom' ontbreekt. Of, zoals in nog weer een andere passage staat: "Doelloos zit ik, Gods doel is de doelloosheid. Maar voor geen mensch is het weggelegd dit bij voortduring te beseffen". Niettemin zijn er een paar personages die het wel bij voortduring beseffen, en daarnaar leven door zich over te geven aan daadloosheid en gewoon de hele dag te kijken naar de golfslagjes in de Waal en de wisselende lichtval. Maar die personages houden dat dan weer niet vol, en stappen de Waalbrug af. Ze springen niet, schreeuwen niet, maken geen drama: ze zeggen "Maak je niet druk, ouwe jongen" tegen de brugwachter, en stappen af.

Het lijkt in deze verhalen steeds te gaan om "jongens", die ironische afkeer hebben van de gevestigde burgermaatschappij, en die dromen koesteren: om een kunstenaar te worden, of zich als "dichtertje" te ontplooien, of om gewoon te "zijn" zonder enig door de conventies opgedrongen levensdoel. Waarbij die dromen dan even idealistisch zijn als vaag en vergeefs. Alsof de "aardige jongens" van meet af aan beseffen dat die dromen niet uit zullen komen, niets voorstellen, geen vorm kunnen krijgen. Alsof de doelloosheid ook die dromen doordesemt. Alsof alles per definitie tot mislukking is gedoemd in deze doelloze wereld. Doelloosheid, vergeefsheid, en de droevige weemoed over dat alles: dat staat voor mij in alle verhalen voorop. Waarbij die weemoed vaak heel gedempt is, en met lichtvoetige onnadrukkelijkheid wordt gebracht.

Maar niettemin is er ook tragiek, hoe licht, gedempt en ironisch hij ook gebracht wordt. Bavink, bijvoorbeeld, wordt "mal": hij verliest zijn verstand, omdat hij er niet in slaagt de zon te schilderen. En de volgende passage is toch wel heel lyrisch en tragisch in al zijn lichtvoetigheid: "En uit 't water steeg de stad naar de blauwe lucht, de kade en de huizen en daarboven weer huizen, half of heel uit boven andere,met vele roode daken en ergens een kerk, groot, als een teeken van God om z'n stad te herkennen en twee spitse torens, die hoog en onmachtig zich rekten naar nog hooger. Zoo reikt een dichtertje uit de rivier zijner dichterlijkheid machtig en onmachtig naar God, die niet te zien komt achter de blauwe lucht. Toen moest 't dichtertje toch weer even lachen om 't wonder dat in zijn oogen was, die daar een monument van heerlijkheid zagen, terwijl er niets was dan veel hokken vol miezerig, nog niet eens Hollandsch, maar Geldersch kleinsteedsch leven". Prachtig, die lyriek. Schitterend, dat beeld van een vergeefs naar het hogere reikende dichter. Tragisch, hoe de dichter beseft dat alle pracht die hij ziet alleen in zijn ogen bestaat, en dus een drogbeeld is. Maar ook is het naar mijn smaak ontroerend, en troostrijk, dat hij bij dat besef glimlacht. En dat ook het beeld van zijn vergeefs reiken door die glimlach wordt omlijst. Net als de onzichtbaarheid van God, en dus de leegte van de wereld.

Ja, er is veel wrangheid en treurigheid in de verhalen van Nescio. En veel tragisch besef van de vergeefsheid en doelloosheid van alles. Maar er is ook die glimlach bij het besef van die doelloosheid. Er is die lichtheid van stijl, die droevige ironie, waardoor je als lezer ook glimlacht. Niet alleen om de vergeefsheid en doelloosheid van Nescio's personages, in wier leven elk waarom ontbreekt, maar ook om ons eigen doelloos bestaantje. En er is de troost dat we, net als Nescio's personages, soms voor even kunnen genieten van de rivier die doelloos maar mooi voort stroomt, of van - weliswaar voorbijgaande- vlagen van schoonheid. Bijvoorbeeld de schoonheid van Nescio's verhalen.