Een even grotesk als filosofisch anti-detectiveverhaal

Even verbaasd als verrukt las ik "De verdenking" van Dürrenmatt, een boek vol sardonisch schrijfplezier en zwartgallige verrassingen. Een detectiveverhaal dat spot met alle wetten van het detectiveverhaal, en dat feitelijk een even groteske als filosofische verhandeling is over een wereld waarin het redeloze kwaad regeert en ratio geen rol meer speelt. Niet voor niets is de detective in dit verhaal een doodzieke, die zijn verhoor afneemt vanaf een ziekbed in een surrealistisch bizarre sterfkamer. Niet voor niets ontaardt dit verhoor in een fascinerende dialoog met een gewetenloze folteraar, die de speurder vraagt naar zijn geloof. En niet voor niets antwoordt de speurder daarop met veelzeggende stilte: hij zwijgt, en luistert alleen naar de klok, en het wegtikken van de laatste minuten van zijn leven.

Het verhaal verloopt volkomen bizar: de doodzieke en bijna gepensioneerde speurder Barlach komt op het spoor van een gewetenloze Nazi-beul die zonder narcose pleegde te opereren, en manoeuvreert zich dan in de kliniek waarin die beul onder andere naam nog steeds zijn beulswerk doet. Alle vernuftigheden van de speurder falen hopeloos: dat de beul niettemin toch zijn trekken thuis krijgt komt alleen door bizarre interventies van een reusachtig hallucinatoir spook dat alle in de holocaust gedode Joden in zich lijkt te verenigen, en door hulp van een groteske dwerg. Ongelofelijk wat voor teksten Dürrenmatt in de mond legt van dit spook, en fascinerend hoe hij dit spook neerzet als een groteske verschijning die weliswaar de folteraars vernietigt maar toch net als die folteraars uit de wereld van het redeloze afkomstig is. Dus nee, er is geen sprake van dat alles goed komt dankzij het vernuft van een Poirot-achtige speurder. Te meer omdat onze speurder wel Poirot-achtige trekken heeft maar daarnaast een voor detectives toch wel heel ongewone morsigheid vertoont. Wel komt deze speurder tot enorme verbale en intellectuele krachtmetingen met de folteraar, maar daarin is vooral die folteraar eloquent: die komt uit de hoek met even lugubere als strak opgebouwde beschouwingen over de redeloosheid van de wereld waarin alleen het toeval regeert, waarin goed en kwaad onontwarbaar zijn verknoopt, waarin elke strijder voor gerechtigheid niets meer is dan een clowneske Don Quichotte, en waarin alleen de folteraar volkomen vrij is omdat die zich buiten elke maatschappelijke orde plaatst. Zijn assistente en geliefde heeft ons eerder al verbijsterd met haar inzicht dat de slachtoffers van de folteraar, waar zij er een van is, steeds hebben ingestemd met de foltering: uit volstrekt redeloze hoop. Een feit dat haarzelf zo enorm vertwijfelt dat ze elke dag een shot verdovende morfine nodig heeft, maar niettemin volgens haar een onweerlegbaar feit dat ze met kracht van argumenten toelicht. En tja, daar ligt dan speurder Barlach: een uiterst welbespraakte logicus, zo weten we, met een bewonderenswaardig talent voor sardonische oneliners en voor het filosofisch en juridisch debat. Maar hier ligt hij dodelijk ziek op zijn rug. En is hij uiteindelijk totaal sprakeloos.

Een verhaal dus waarin het failliet van speurdersratio en filosofische redelijkheid hoogtij viert, en dat bol staat van de zwartgalligheid. Niettemin werd ik er behoorlijk euforisch van. Dat heeft denk ik vooral te maken met de ongelofelijk vonkende stijl van Dürrenmatt, en het sardonische vertelplezier dat van alle pagina's afspat. Maar ook met de enorme scherpzinnigheid waarmee hij onze hoopgevende beelden onderuit haalt: de hoop of gedachte (Dürrenmatt zou zeggen: illusie) dat er misschien toch zoiets bestaat als gerechtigheid, of redelijkheid, of een onderbouwd geloof in Het Goede dat Het Kwaad overwint. Dat soort gedachtes lijkt Dürrenmatt als illusoire ballast te beschouwen, en vanuit dat perspectief is het ontmaskeren van die illusies dus een bevrijding van die ballast. Wel pijnlijk, omdat het prettiger is om hoop te blijven koesteren en ook onmogelijk is om te leven zonder hoop. Maar toch bevrijdend. Zeker als degene die ons van die illusies bevrijdt (of berooft) zo'n enorm geniale pen heeft als Friedrich Dürrenmatt.