Simpele Mattis, eenzaam levend in een kinderlijk en poëtisch universum dat van magie is doordesemd

"De vogels" van Tarjei Vesaas werd door Knausgard de beste Noorse roman aller tijden genoemd. Stoere uitspraak, want de Noorse literatuur kent drie Nobelprijswinnaars, waaronder Hamsun: een schrijver die zeer vereerd werd en wordt door vele grote schrijvers, en door Knausgard zelf. Dus ik had hoge verwachtingen van deze recente nieuwe vertaling. Terecht, zo bleek.

Hoofdpersoon is Mattis, "slome" genoemd: een kinderlijke man van ruim 40 met een niet nader benoemde geestelijke beperking, die al jaren samen woont met zijn oudere zus in een eenzaam huisje in een Noors bos. Het verhaal wordt in de vrije indirecte rede verteld: we zien alles dus steeds vanuit het perspectief van Mattis, horen alles in zijn - naar onze maatstaven- simpele woorden, die wel door een naamloze verteller worden geparafraseerd maar niet door die verteller worden verklaard. Via een naamloze verteller zitten we dus dicht op de huid en het brein van Mattis, en dicht bij de wereld zoals hij die ziet en ervaart. Daardoor zitten we midden in zijn isolement, zijn onvermogen om aan anderen en zichzelf te communiceren wat in hem leeft. Ook zien we, door Mattis oog, hoe anderen op hem reageren: wij merken dan hoeveel moeite o.a. zijn zus met hem heeft en hoe moeilijk zij tot hem doordringt, en merken tegelijk ook dat Mattis dit deels wel voelt, er ook onder lijdt, maar het niet begrijpt. En juist daardoor zien we ook zijn angst voor het onbekende en onbenoembare groeien, een angst die ook weer onbegrepen is en daardoor nieuwe angst en onrust voedt. Zeker zodra hij, vanwege allerlei intrigerend noodlottige en verknoopte verwikkelingen die ik nu niet ga verraden, half intuïtief maar wel terecht vermoedt dat hij zijn zuster - zijn enige wankele houvast in het leven- gaat kwijtraken, en geen enkele uitweg meer ziet. Dat alles doet Vesaas echt razend knap.

Is dit dus een bijzonder geraffineerd verteld verhaal van een 'mentally challenged' patiënt die ons mededogen verdient? Naar mijn idee kun je het zeker zo lezen, maar is het vooral ook veel en veel meer dan dat. De door de verteller geparafraseerde simpele gedachten en zinnen en waarnemingen van Mattis leveren namelijk schitterende poëtische beelden op. Kijkend door Mattis oog zien we een wereld vol kinderlijke verwondering, die veel rijker en meerduidiger is dan de wereld die wij door onze volwassen ogen zien. Die wereld is ook vol fraaie en originele poëzie. Of liever, vol beelden die mij raakten en ontroerden door hun poëtische kracht, en die met elkaar worden verknoopt tot steeds terugkerende "Leitmotiven" die mij zelfs nog meer raakten dan elk beeld op zich.

Mooi vind ik bijvoorbeeld de volgende passage: "Misschien voelde hij [= Mattis] dat nu ook- hij staarde in elk geval voor zich uit en liet het nog meer schemeren, voor zover het schemering genoemd kon worden en niet iets naamloos milds. Op dat moment kwam het onverwachte. Aan deze kant van de wind is het stil, dacht hij juist, terwijl hij naar de twee espentoppen en de nachtelijke hemel keek […] Daar zweefde iets tussen de toppen, hij verbeeldde zich dat hij het kon zien, zo helder was het. Geen wind, slechts iets wat zweefde - en aan deze kant was het zo stil dat er geen blaadje aan de gezonde espen trilde". Fraai toch, hoe Mattis het nog meer laat schemeren door zijn blik, en hoe hij 'iets' gewaar denkt te worden dat nog stiller is dan wind en schemer. 'Iets' dat zweeft in ongedefinieerde sferen. En dat resoneert weer op fraaie wijze met de vogels waar Mattis een persoonlijke band mee denkt te hebben: vogels die hun vogeltrek veranderd hebben, en lichtgevende strepen trekken boven Mattis' huis. Al is hij de enige die deze strepen kan zien. Zoals hij ook de enige is die de "zachte lokroepen, in een hulpeloze vogeltaal" hoort. En de enige die het aan hem gerichte vogelschrift kan lezen, dat vogelpootjes schrijven door sporen in het zand of de aarde. Dat vogelschrift brengt een diep in Mattis resonerende boodschap over: "Jij bent jij, werd er gezegd, zo hoorde hij het in elk geval. Het werd in vogeltaal gezegd. Gezegd met vogelschrift.". Of ook: "Mattis bukte zich en las wat er stond. Keek naar de lichte, dansende sporen. Zo licht en fijn is de vogel, dacht hij. Zo licht loopt mijn vogel in de moerassen, als hij moe is van de hemel. Jij bent jij, stond er. Dat was nog eens een boodschap". Een tautologische boodschap: zoals het antwoord van God aan de vraag van Mozes "wie zijt gij" ook luidt "Ik ben die ik ben", daarmee uitdrukkend dat wie of wat God is groter is dan de mens kan bevatten. En Mattis variant daarop is "jij bent jij", even tautologisch, in vederlichte vogeltaal. Een taal die hij wel altijd zou willen gebruiken, omdat de menselijke taal hem veel te grof en alledaags is. O, als zijn zuster die taal zou spreken, "dan zou ze misschien iets beginnen te begrijpen van wat nu voor haar verborgen bleef". Maar de zuster blijft mensentaal gebruiken. En Mattis blijft verlangen naar de voor mensen veel te lichte, dansende, onverstaanbare en ongrijpbare vogeltaal. Vergeefs, zodat de mensen volgens Mattis zichzelf niet begrijpen en hem niet begrijpen. De vertwijfeling daarover (en over nog veel meer) wordt, significant genoeg, ook weer in voor mensen onverstaanbare vogeltaal geuit: ". Mattis!' riep hij verward vanuit zijn diepe radeloosheid, op het verlaten meer klonk het als een vreemde vogelkreet. Hoe groot of klein de vogel was, kon je niet horen".

Zo zit het boek vol met erg ontroerende, originele en poëtische beelden, die op subtiele wijze worden verweven tot intrigerend Leidmotiv. En de Leitmotieven verweven zich ook weer met elkaar: het motief van zweven, vogels en vogeltaal resoneert bijvoorbeeld mooi met het gegeven dat Mattis en de mensen uit zijn buitenwereld niet met elkaar kunnen communiceren, met de onvolkomenheden van Mattis' taal of van taal in het algemeen, en met Mattis existentiële eenzaamheid. Ik heb nog veel meer van dit soort in elkaar resonerende motieven gezien, en ik ben ervan overtuigd dat ik er nog tientallen heb gemist. Dit dunne boek is dus boordevol poëzie, en door de onvolwassen blik van Mattis ook vol kinderlijke verwondering. Waarbij in mijn beleving de verwondering de poëzie versterkt, en de poëzie de verwondering.

Vooral daarom denk ik dat dit boek veel meer is dan alleen het knap en geraffineerd vertelde verhaal van een 'patiënt'. Want natuurlijk, Mattis is hopeloos geïsoleerd en tot ondergang gedoemd, en zijn wereld is vol angst en onzekerheid, maar zijn wereld is ook veel rijker dan die van de volwassenen. Alleen al de veelheid van poëtische beelden maakt Mattis wereld tot één langgerekt pleidooi voor poëtische, kinderlijk verwonderde sensibiliteit. Ik vind het zelfs erg verleidelijk om Mattis te zien als de personificatie van de sublieme kunstenaar, de dichterlijke ziener, die door zijn talent dimensies vermoedt en tekenen ontwaart die de normale mensen niet kunnen zien, en die mede daarom door die normale mensen en door zichzelf niet wordt begrepen. Misschien moeten we geen medelijden hebben met Mattis, maar hem juist benijden, om de poëtisch onbevangen blik die hij nog wel heeft en wij niet. Want wij leven in een onttoverde wereld, terwijl de wereld van Mattis zindert van magie en geheimzinnige tekenen. Wij laten ons sturen door de dictatuur van uur en feit, terwijl Mattis geen idee heeft van wat dat is.

Mooi dat Vesaas door de vurige woorden van Knausgard weer is herontdekt. Mooi dat ik een van zijn herontdekte boeken heb gelezen. Een dun boek, van zo'n 180 bladzijden. Maar wel een boek dat mij voor even in heel andere kleuren deed dromen, van een wereld waarin niets alledaags is en waarin elke vogel boodschapper is van vele mysterieuze, verstilde, voor mij ongrijpbare, maar wel prachtige flarden van poëzie.