Compacte, zwijgzame novelle over geluk en verdriet

"Een minuut stilte" (Duits: "Schweigeminute") is volgens de cultuurpaus Reich Ranicki misschien wel Lenz' mooiste boek. Dat kan ik als idolate fan van "Duitse les" niet met hem eens zijn, maar het is wel een prachtige novelle over een gedoemde liefde tussen een 18 jarige leerling en zijn jonge lerares Engels. Een novelle die juist extra intens is door zijn onnadrukkelijke taalgebruik. Een novelle bovendien die het heen en weer gaan tussen intense treurnis en intens geluk juist extra indringend overbrengt door grote woorden discreet te schuwen. Een heel ontroerend kleinood kortom, dat in 108 pagina's hele werelden van emotie overbrengt, juist door de compactheid en de verstilling. Reeds op pagina 1 weten we dat de lerares in kwestie - Stella- dood is en dat de leerling Christian in stilte om haar treurt. Die stilte is eigenlijk de meest welsprekende uiting van zijn verdriet. Bovendien wil hij ook nu zijn liefde voor Stella niet publiekelijk prijsgeven, "gewoon omdat daardoor een einde dreigde te komen aan iets wat alles voor me betekende - misschien moet in ons zwijgen rusten en bewaard blijven wat ons gelukkig maakt".

Het hele boekje lang volgen wij hoe Christian in zijn hoofd heen en weer beweegt tussen de herdenkingsplechtigheid en de herinnering aan zijn korte maar heftige vakantieliefde met Stella. Daardoor beweegt het hele verhaal tussen intens verdriet en intens geluk, vaak zelfs meerdere keren binnen een enkele zin. Alle zinnen zijn bovendien kort en vol vaart, en vaak doordesemd van aanstekelijk overgebrachte sfeer: met slechts weinig woorden laat Lenz ons de zee ruiken en proeven, de krijsende meeuwen horen, het zand en de schelpen onder je voeten voelen. Christian switcht vaak en snel tussen beschrijvingen van Stella in de zij- vorm en het aanroepen van de inmiddels dode Stella in de zij-vorm, dus tussen denken aan en in stilte spreken tot de dode geliefde. Dat, in combinatie met de vaart en sfeer van de zinnen en de compactheid van het boekje als geheel, brengt wel heel mooi over hoe het kolkt in Christians gemoed. De intensiteit van zijn emotie wordt dus voelbaar gemaakt door stijl en vorm, niet door op het papier uitsmeren en uitmeten van expliciete emotie. En zo krijgt deze hele novelle het verstilde, ingekeerde en intieme karakter van een "Schweigeminute", van een kort stil rouwmoment waarin ook het verloren en onmogelijke geluk innig wordt herdacht. En in stilte wordt bewaard.

Dat effect van discrete en verstilde innigheid wordt nog versterkt door de raadsels die Lenz zijdelings oproept en bewust open laat. Een medeleerling die steeds aangeduid wordt als Stella's favoriete leerling, een gebronsde blonde knappe manskerel die Stella briefkaarten stuurt, Stella's korte onverklaarde afwezigheid, een paar van veraf waargenomen scenes van Stella en haar vader.... In een roman zouden dit intriges en aparte hoofdstukken zijn geworden, hier blijven het alleen raadselachtige flarden binnen een zwijgzaam rouwmoment. Ook Lenz' verhulde en alleen via suggesties aanduidende taal draagt bij aan deze verstilde innigheid. "Toen je daar zo zat te lezen, Stella, moest ik denken aan een van die raamschilderingen die de kijker uitnodigen om door de afbeelding heen te kijken en zich over te geven aan vermoedens", schrijft Lenz bijvoorbeeld. Vermoedens waaraan de kijker zich kan overgeven als hij door een afbeelding heen kijkt, raamschilderingen die daartoe uitnodigen...... DAT is wat Lenz beoogt. Niet de geëxpliciteerde en alles verklarende afbeelding. Vandaar ook dat hij de seks niet heel breed uitmeet: hij laat Christian alleen een paar keer zeggen dat hij Stella's hoofdkussen heeft gedeeld. Vandaar ook dat hij Stella geen zinnen vol begeerte in de mond legt, maar raadselachtig tedere zinnen als "Je huid glimlacht echt, Christian". Een zin die in Christian veel onrustig verlangen losmaakt, wat dan de opmaat is tot liefdevolle aanraking en streling, maar vooral ook een zin die mikt op vermoedens in plaats van expliciteringen. Op die zin volgen wel strelingen, maar die worden heel verhuld beschreven: ook de lezer moet het dus doen met vermoedens. Geluk en verdriet horen volgens Lenz nu eenmaal te rusten in het zwijgen. Vandaar ook zijn aandacht voor momenten dat Christian bepaalde zaken NIET zegt: "Ik wilde zeggen: 'Ik hou van je, Stella!' Maar ik zei het niet, want op dat moment moest ik denken aan een film met Richard Burton, die bij een afscheid met Liz Taylor dezelfde overbekende woorden gebruikte".

Niet de overbekende woorden, maar discreet zwijgen. Niet de uitgeschreeuwde emotie, maar stilte waarin deze emotie rust. Niet de expliciete analyse van een gedoemde liefde of een uitgebreide verklaring van de doem, zelfs niet eens de expliciete overweging dat deze liefde ook zonder Stella's ontijdige dood misschien weinig toekomst zou hebben gehad, maar alleen de suggestie van onmogelijkheid en doem. Niet de bekende beelden, maar suggestieve scenes die uitnodigen om er doorheen te kijken en je over te geven aan vermoedens. Wat een mooi klein boekje. Wat een schrijver.