Vederlichte essays over de zwaarte van de wereld

ik hou nogal van de romans, verhalen en essays van Dubravka Ugresic. Haar voorlaatste essaybundel had ik weliswaar overgeslagen omdat ik vreesde dat ze zich ging herhalen, maar haar nieuwe bundel las ik dan wel weer. En met veel plezier.

De essays in "Europa in sepia" gaan -zoals steeds bij Ugresic- over veel verschillende onderwerpen, landen en vreemde fenomenen. Maar een aantal kwesties keren vanuit steeds andere belichtingen steeds terug, en ook die kwesties kennen we uit eerdere essaybundels van Ugresic: de treurniswekkende cultuur van leugens in Ugresics geboorteland Kroatië; de depressief makende repressie, armoede, geborneerde terreur en andere ongein die haar noopten om uit Kroatië te vertrekken; de totale verplatting van de Westerse cultuur waardoor kunst en literatuur totaal naar de kloten gaan; de rap uitzaaiende invloeden van internet, Facebook en andere moderne media die tot totale conformistische eenvormigheid leiden en tot verplatting van de cultuur; de totale leegte die gaapt onder alle exhibitionistische selfexposure die op Facebook en Twitter hoogtij viert. De essays hebben dus vaak een waarschuwende, kritische of zelfs ronduit felle en boze toon, en hebben soms een behoorlijk zware en confronterende inhoud. Ze leggen bijvoorbeeld allerlei misstanden in het voormalig Joegoslavië bloot die ik nog helemaal niet kende, en wekken ook een behoorlijke onrust op over hoe het moderne Westen steeds leger, platter en cultuurarmer wordt. Ik vind deze essays daarom ook waardevol: misschien gaat Ugresic in haar cultuurpessimisme soms wat ver, maar ik vind het zonder meer heel goed dat Ugresic consequent blijft hameren op allerlei naargeestige cultuurfenomenen in Oost-Europa en West- Europa.

Nog flink wat waardevoller vind ik echter de manier waarop ze dat doet. De zware en deprimerende zaken die zij aanroert worden namelijk steeds in een opmerkelijk vederlichte, speelse, fantasievolle en lenige stijl beschreven. Daardoor herhaalt ze zich toch niet, want ze schrijft vaak wel over dezelfde soort onderwerpen maar wel steeds op een nieuwe en vernieuwende manier en vanuit steeds verrassende invalshoeken. Bovendien is haar lichtheid van stijl in mijn beleving een waardevol statement: die stijl zie ik namelijk als een protest en tegenwicht tegen de deprimerende zwaarte en conformistische eenvormigheid van de wereld.

Zo schrijft ze een lang essay over de "karaoke-cultuur": Ugresics eigenzinnige benaming van de steeds toenemende mate van imitatie, namaak en onechtheid in onze hedendaagse cultuur. Die benaming alleen al roept bij mij een grijns op, en die grijns wordt nog breder door alle onverwachte associatieve verbanden en invalshoeken die Ugresic construeert en door haar trefzekere formuleringen. Zo beschrijft ze de wijze waarop Bill Murray in "Lost in translation" een karaoke-lied zingt bijzonder raak als "fatalistisch geduld". Een stuk over de Occupy-beweging vliegt ineens associatief alle kanten op, en wordt daardoor van stijl en vorm ineens net zo anarchistisch en ongrijpbaar als de tegen alles en iedereen protesterende Occupy-beweging. Een behoorlijk navrante beschrijving van de heksenjacht die in Kroatië is en wordt gevoerd tegen Ugresic eindigt ineens met de speelse fantasie dat Ugresic op een bezemsteel springt en licht als een veertje door de lucht wegzweeft. Ongrijpbaar ontsnappend aan de zwaarte van de wereld. Een associatief betoog over zwaarwichtige zaken in Oost- en West-Europa wordt ineens doorsneden met een uiterst aanstekelijk pleidooi voor de vergeten schrijver Joeri Oljesja, wiens roman "Afgunst" ongrijpbaar was voor het Stalinistische regime, en wiens vederlichte stijl ons ook nu nog diverse non-conformistische en vernieuwende perspectieven aanreikt. Bovendien is "Afgunst" een roman die -geheel tegen de toenmalige tijdgeest in- uitademt dat absolute waarheden totaal niet bestaan. Op ontroerende wijze verklaart Ugresic zich vervolgens solidair met al die luiaards, fantasten, verliezers, non-conformisten en anti-maatschappelijke outcasts die Oljesja in zijn meesterwerk "Afgunst" beschrijft. En na allerlei deprimerende (hoewel met grappen doordesemde) beschouwingen over de teloorgang van de literatuur en het daardoor nakende einde van haar schrijverschap, komt Ugresic toch met de volgende m.i. wonderschone en vederlichte fantasie: "Want wie weet: misschien zullen zich morgen al, elke keer als ik in gedachten met mijn ogen knipper, in de lucht voor me doorzichtige boeken openen waarin de lettertjes als planktondeeltjes fonkelen; vloeibare boeken waarin ik als in een warme zee kan wegzinken en waaruit ik teksten kan laten stromen vol leven en met de zilveren schittering van een school sardines. Misschien zullen er morgen al boeken voor me verschijnen waarvan de lettertjes als vliegjes door de lucht zwermen om zich op een wenk van mij tot zinvolle woorden en zinnen samen te voegen. Niet slecht, denk ik, en ik zie voor me hoe vanuit het dieptepunt van mijn verslagenheid een nieuwe tekst wordt geboren".

Zeker, de essays van Ugresic zijn doordrenkt van verslagenheid en zwaarte. Maar door hun vederlichte stijl en hun anarchistische en ongrijpbare fantasie zijn ze ook heel stimulerend en hoopvol. Elk essay ontsnapt aan het eenvormige conformisme dat beschreven wordt, elke alinea beschrijft zwaarte maar bedrijft lichtheid. Dat vind ik erg stimulerend. Ik ben kortom blij dat ik "Europa in sepia" gelezen heb, en zal ook die ene essaybundel van Ugresic die ik overgeslagen heb alsnog gaan lezen. Maar eerst "Afgunst" van Joeri Oljesja!