Intrigerende gedachtewisseling over psychoanalyse, literatuur, en de geheimen van de menselijke geest

De romans van Coetzee heb ik allemaal gretig gelezen, sommige zelfs meerdere keren. Ik vind hem een bijzonder boeiende schrijver, en in zijn romans vaak ook een erg boeiende denker die heel tantaliserende filosofische vraagstukken opwerpt. Daarom was ik ook benieuwd naar zijn gedachtewisseling (al een aantal jaartjes geleden) met de psychoanalytica Arabella Kurtz over raakvlakken tussen literatuur en psychoanalytische therapie. En ik ben totaal niet ontevreden: ik vind het een intrigerende gedachtewisseling, waarin Coetzee goed in vorm is en waarin ook Arabella Kurtz een mooie inbrengt heeft. Het is overigens wel een gedachtewisseling in op elkaar reagerende geschreven stukken, zodat het niet de levendigheid heeft van een direct gesprek. Dat maakt het boek naar de smaak van sommigen wellicht wat droog, wat mogelijk nog versterkt wordt door het vele theoretische en technische jargon dat Coetzee en Kurtz gebruiken. Maar de op elkaar reagerende stukken hebben wel veel diepgang, omdat de auteurs duidelijk de tijd hebben genomen om goed te reflecteren op hun eigen gedachten en die van de ander. En daardoor heeft de gedachtewisseling een niveau van bezonkenheid dat je in een spontaan gesprek niet gauw ziet.

Coetzee en Kurtz vinden elkaar in de gemeenschappelijk fascinatie voor 'het goede verhaal': het verhaal over de menselijke psyche zoals dat wordt verteld in literatuur, en het verhaal dat degene die psychoanalyse ondergaat uiteindelijk -mede door de hulp van de aandachtig en actief luisterende psychoanalyticus- kan vertellen over zichzelf. Coetzee en Kurtz verschillen daarbij ook op meerdere punten op respectvolle wijze met elkaar van mening: het belangrijkste verschil lijkt mij dat Kurtz meer dan Coetzee vasthoudt aan de gedachte dat mensen kunnen leren zichzelf te zijn en hun innerlijke waarheid te ontdekken, terwijl we volgens Coetzee nooit verder komen dan "ficties over onszelf waarmee we min of meer comfortabel kunnen leven, ficties die zonder frictie interageren met de ficties over degenen om ons heen". Maar zowel Kurtz als Coetzee benadrukken sterk dat ons verhaal over onszelf altijd leemten vertoont, op afweermechanismen en verdringing berust, vaak vooral via metaforische omwegen 'iets' over onszelf zegt zonder dat we ooit definitief en uitputtend weten wat dit 'iets 'is, dat ons verhaal dynamisch en veranderlijk is, en met veel aandacht en creativiteit moet worden beluisterd en geanalyseerd.

Prachtig is wat beide gesprekspartners in dat verband zeggen over Dostojevski: over Dostojevski's gedachte dat elke biecht een valse biecht is en dat elk van zelfkennis getuigend verhaal tot in het oneindige door andere en nieuwe verhalen kan worden aangevuld of gecorrigeerd. Waarbij we ons, aldus Dostojevski, moeten verhouden tot het peilloze probleem dat er geen God is en dus geen hoogste waarheid, ook niet in moreel opzicht. Nog prachtiger is wat beide gesprekspartners zeggen over "Austerlitz" van Sebald en over de mechanismen van verdringing die in dat prachtige boek worden getoond. Waarbij Kurtz vooral let op de prachtige sprankjes van licht en inzicht die ondanks de verdringing toch mogelijk zijn, en Coetzee vooral aandacht heeft over de overweldigende vloed aan traumatische details die loskomt zodra er een kleine opening ontstaat in het vergetene en verdrongene. Reteboeiend is wat Kurtz en Coetzee zeggen over de ethische problemen van verdringing, bijvoorbeeld van de manier waarop in Amerika, Zuid- Afrika en Australië het vroegere en huidige racisme wordt geretoucheerd. En naar mijn smaak nog boeiender is de baaierd aan onbeantwoordbare vraagstukken die dat weer opent: immers, als je (zoals Coetzee denkt) genoegen moet nemen met ficties, en als (zoals Kurtz en Coetzee beiden denken) gelooft dat elk verhaal mede gebaseerd is op verdringing en afweermechanismen en dat (zoals Dostojevski zei) er geen hoogste morele waarheid bestaat, hoe bepaal je dan welk op verdringingen berustende verhaal wel ethische grenzen overschrijdt en welk niet? Zo doorlopen Kurtz en Coetzee met elkaar meerdere dilemma's, en exploreren ze meerdere interessante casussen: bijvoorbeeld de relatie leraar-leerling in een klassituatie, de dynamische collectieve psychologische processen in een groep, de reden waarom een jeugdbende een heel andere soort groep is met heel andere psychologische processen dan b.v. een projectgroep met een duidelijke taak, de overeenkomsten en verschillen tussen biecht en therapie, de creativiteit die onontbeerlijk is in de therapie. Enzovoort. Boeiend daarbij vind ik dat er nooit definitieve antwoorden gegeven worden, maar dat de vragen en dilemma's in al hun complexiteit worden belicht. En zo offreren Coetzee en Kurtz ons mooie en voor mij leerzame en verrassende perspectieven op psychoanalyse, literatuur, en de wijze waarop psychoanalyse en literatuur ons ingangen bieden in de onuitputtelijke geheimen van de menselijke geest.

Voor liefhebbers van Coetzee is dit een mooi boek, denk ik. Zelf vond ik het in elk geval heel aangenaam weer meer te weten over hoe de goede man denkt, en ook om bepaalde van zijn gedachten te vergelijken met zijn romans. Het is bijvoorbeeld best prikkelend om wat hij in dit boek zegt over de waarde van fantasie, en over de wijze waarop Don Quichot leeft in een zelfverzonnen fictie die mogelijk interessanter is dan de alledaagse werkelijkheid, te vergelijken met Coetzee's roman "De schooljaren van Christus", waarin hoofdpersoon David zich overgeeft aan de eigen fantasie en zeer gelooft in de Don Quichot. Ook staan er mooie uitspraken in over mijn geliefde schrijvers Dostojevski en Sebald. Misschien is het boek ook interessant voor mensen die Coetzee niet kennen maar wel geïnteresseerd zijn in psychoanalyse en literatuur. Hoe dan ook, ik heb het met plezier gelezen, en misschien waag ik mij binnenkort ook nog aan ander non-fictief werk van Coetzee.