Dresden en de anti-geschiedenis

Dit boek las ik onlangs voor de derde keer, met nog meer enthousiasme dan de eerste twee keren. Misschien omdat ik ouder en geduldiger ben geworden en daardoor beter oplet. Misschien omdat ik dit jaar vrij veel Mulisch gelezen heb en hem beter ben gaan aanvoelen: ik versleet hem altijd voor een overmoedige systeembouwer die alle oneffenheden wegverklaart, maar begrijp nu pas dat hij juist gefascineerd is door paradoxen en onoplosbare levensraadsels. Het hielp ook dat ik twee interessante en informatieve boeken over Mulisch bij de hand had: De weg van het lachen (Frans de Rover) en De furie van het systeem (E.G.H.J. Kuipers). Het stenen bruidsbed is vele malen grilliger, gewaagder, weerbarstiger en complexer dan bijvoorbeeld De aanslag. Het staat ook bol van toespelingen op klassieke, alchemistische en bijbelse teksten die ik nog steeds niet begrijp. En toch raakte het boek mij net zo hard als De aanslag.

Het verhaal draait om Norman Corinth, ex-oorlogspiloot die meegeholpen heeft bij het zinloze en nodeloos wrede bombardement op Dresden in WO II. Hij bezoekt Dresden, en herbeleeft in bijna ondraaglijk hallucinatoire en angstwekkende visioenen de zinloze vernietiging van toen. Maar eigenlijk is Corinth geen personage met een voor de lezer begrijpelijke psychologie: hij is meer een soort symbool of beeld van de extreme vernietiger die (volgens Mulisch) in elke mens huist. Vandaar zijn naam 'Norman' (= Noormannen, een notoir gewelddadig volk) 'Corinth' (= een door de Romeinen vernietigde stad), een naam van, jawel, 13 (!) letters. Vandaar zijn door de oorlog verwoeste gelaat (een soort masker waardoor hij deels zijn menselijkheid verliest), en vandaar ook zijn afwezigheid van herkenbaar gevoel ('Voelde ik mij maar slecht, dan voelde ik mij', zegt hij ergens).

Mulisch heeft met Norman Corinth geen invoelbaar personage geschapen, maar een afgrondelijk raadsel neergezet. Hij schrijft tamelijk adembenemend over het zinloos oorlogsgeweld, als een even angstwekkende als (helaas) voor de daders (zoals Corinth) ook orgiastische ervaring. Een ervaring waarin eros en doodsdrift een onontwarbare kluwen vormen: vernietiging is afschrikwekkend, maar helaas ook seksueel opwindend. Dit soort geweld omschrijft Mulisch dan als een radicale breuk met de geschiedenis van de geest: de geschiedenis als zinvolle, rationele ontwikkeling en vooruitgang. 'Daarnaast, daaronder, ligt de anti-historie in de stilte van de dood, en met tussenpozen zakt de historie er in weg. Dan geldt de anti-historie van Mao Dun Tanhu, Attila, Timoer Lenk, Djenghiz Khan, Hitler. Dan is er geen gedachte meer, geen bedoeling en geen gevolg - alleen het niets'. Een gapende en ongrijpbare chaos van zinloosheid dus, waar geen enkele verklaring vat op heeft. Dus krijgt Corinth er ook geen greep op. Wel herbeleeft hij deze chaos in hallucinaties en angstbeelden. Of bij het zien van een film: 'Een pygmeeënkerkhof. Een grot aan de oceaan. Dikke rijen schedels boven elkaar, sommige nog bekleed met stukken vlees, vel, keken grenzeloos naar de horizon. Éen sekonde sloeg de opname een bodemloze stilte in Corinth, - toen flitste een schicht helderheid door hem heen, maar zo kort, dat hij het op hetzelfde ogenblik vergeten was.' Schitterend geschreven, vind ik: zowel de als 'grenzeloos' beschreven blik van die schedels als die 'schicht helderheid' die bij Corinth word opgeroepen. Het is een m.i. adembenemd sterk beeld voor de zinloosheid van dood en vernietiging. En omdat het een beeld van zinloosheid is roept het ook alleen maar een korte 'schicht van helderheid' op, geen duurzaam helder inzicht of 'zingevende' verklaring.

Toch gaat Corinth niet ten onder aan zijn hallucinatoire angsten: hij wordt er bijna door overweldigd, maar net niet helemaal. Er lijkt zelfs sprake van een innerlijk transformatieproces, dat (als ik allerlei toespelingen goed gesnapt heb) overeenkomsten met de alchemie heeft. Of liever met literatuur als alchemie, waarbij de auteur erin slaagt om het irrationele, onbewuste en onbevatbare om te zetten in een literair beeld. Wat dan voor die auteur weer een innerlijke transformatie betekent en een gedeeltelijke overwinning op het irrationele. Iets dergelijks omdergaat misschien Corinth: hij heeft (als ik het goed begrijp) de verschrikking van Dresden en van zijn eigen aandeel daarin in beelden gevat, zoals het beeld van de anti-historie, waardoor het eerst totaal vormloze en onbeheersbare raadsel nu enige vorm heeft. Dat is geen totale verlossing van zijn schuld en zijn pijn, en ook geen hoger alles verklarend inzicht. Maar het is wel een manier om het raadsel als raadsel te accepteren. Een overbekend citaat van Mulisch (uit: Voer voor psychologen) luidt: 'Het beste is, het raadsel te vergroten'. Hier doet hij precies dat met dood, vernietiging, extreem zinloos geweld: raadsels die worden uitvergroot, en ons als raadsels worden getoond.

Het stenen bruidsbed is weer een legpuzzel van verwijzingen naar Grieken, alchemisten, wetenschappers en de bijbel. Soms lijkt het alsof Mulisch daarmee een hogere orde wil scheppen. Maar uiteindelijk gaat het om paniek, gillende waanzin, leegte, EN om het onder ogen zien van dit alles. Een imponerend boek kortom, dat ik over een aantal jaren vast nogmaals herlees.