Fantastisch, in alle betekenissen des woords

Allemachtig, wat een boek! Er zijn natuurlijk veel mooie boeken, maar toch weinig waar ik al lezend zo hilair en euforisch van werd. "Honderd jaar eenzaamheid" kende ik nog van 25 jaar geleden, vooal als het boek dat in een klap de Zuidamerikaanse literatuur populair maakte. De Zuidamerikaanse 'boom', met geweldenaren als Vargas Llosa, Fuentes, Cortazar (en meer zijdelings andere geweldenaren als Galeano, Rulfo, Paz, Borges, Sabato, Bioy Casares) zou zonder "Honderd jaar eenzaamheid" niet tot Europa en de VS zijn doorgedrongen. Reden genoeg om het boek toe te juichen. Maar belangrijker nog is dat het echt een fantastisch boek is, in alle betekenissen des woords: 'fantastisch' omdat het zich niet aan 'realistische' conventies houdt, en (mede daardoor) ook fantastisch goed.

Ter illustratie de beroemde openingszinnen: "Vele jaren later, voor het vuurpeloton, moest kolonel Aureliano Buendia denken aan de lang vervlogen middag, toen zijn vader hem meenam om kennis te maken met het ijs. Macondo was toen nog een dorp van twintig huizen, opgetrokken uit leem en riet aan de oever van een rivier vol doorschijnende wateren die zich hals over kop naar beneden stortten door een bedding van stenen, glad en witachtig en reusachtig als voorhistorische eieren. De wereld was nog zo jong dat vele dingen nog geen naam hadden en om ze te noemen, moest je ze aanwijzen met je vinger". Alleen die openingszin al vind ik prachtig: het wonderbaarlijke beeld van een jongetje dat voor het eerst in zijn leven ijs ziet, een wonder dat zo intens is dat hij er jaren later met de nakende dood voor ogen weer aan denken moet; tegelijk ook, in dezelfde adem genoemd, het onontkoombare noodlot van het vuurpeloton dat het jongetje boven het hoofd hangt. Dat alles in een enkele zin. En de zinnen erna vind ik prachtig door hun hyperbolen: alleen al die gelijkenis met "voorhistorische eieren" onderstreept hoe wonderbaarlijk en intens deze natuur en deze verhaalwereld is. En die intensiteit spat ook af van zinnen waarin het draait om emoties als liefde, passie, haat, wroeging. Bijvoorbeeld: "En ze moest een bovennatuulijke wilskracht te hulp roepen om niet ter plaatse te sterven, toen een geweld als een wervelstorm, hoewel merkwaardig getemperd, haar om het middel greep en haar optilde en haar met drie klauwende rukken van haar ondergoed beroofde en haar uiteenwrong als een vogeltje. Ze had nog net gelegenheid om God te danken voor het feit dat ze geboren was, voordat ze alle besef verloor in het onbegrijpelijke genot van deze ondraaglijke pijn en wegdobberde in de dampende moerasvlakte van de hangmat die haar losbarstende bloed opzoog als vloeipapier".

Een uitzinnige passage, die het voorstellingsvermogen van de lezer enorm beproeft, maar het gaat dan ook om uitzinnige emoties die het voorstellingsvermogen van de personages te boven gaan. Dat maakt de wereld in "Honderd jaar eenzaamheid" 'fantastisch': hij is extreem, uitzinnig, bijna ondraaglijk vitaal, niet in 'normale' woorden te schetsen. Hij is ook 'magisch-realistisch' omdat er dingen gebeuren die, naar realistische maatstaven, niet kunnen. Bijvoorbeeld doden die terugkeren of spreken, of doden die tot lang na hun dood toch voortleven omdat hun passie hen heeft overleefd, een onaards mooie vrouw die zo onthecht is dat ze ineens naar de hemel opstijgt, een man die volgens zijn geliefde ooit uit een aureool van licht stapte en daarna steeds gele vlinders om zich heen heeft vliegen die lijken te zijn geschapen uit zonlicht.

Marquez zelf schijnt dit soort taferelen vrij normaal te vinden: de Zuidamerikaanse werkelijkheidsbeleving is anders dan de onze, staat meer open voor het 'magische' en wonderbaarlijke. Zelf sta ik daar, als rechtgeaarde Europeaan, minder open voor. En toch geniet ik hier van: die gele vlinders van zonlicht vind ik een mooie metafoor van de lichtheid en vreugde van de liefde. Het 'voortleven' van de doden is een treffend beeld voor hun onrust en onstilbare passie die als het ware sterker is dan de dood, en trouwens ook van de even ongrijpbare als sterke invloed die de doden in ons leven kunnen hebben. Enzovoort. 'Realistisch' zijn zulke passages niet, zoals het ook niet 'realistisch' lijkt dat iemand jaren lang haar eigen doodskleed weeft, of dat iemand in een trein gaat zitten die eeuwig doorrijdt en nooit ergens aankomt. En al helemaal niet dat een kolonel 32 oorlogen begint die hij alle 32 verliest, daarna beseft dat alle oorlog en stijd illusie is en alleen nog maar gouden visjes wil maken. En toch, je voelt wel mee met die kolonel, zowel in zijn opstandigheid en woede die hem tot 32 vergeefse oorlogen aanzet, als in zijn desillusie omdat alle opstand zinloos is. Zoals je ook, ondanks je verbazing, meevoelt met de verdrietige wrok en spijt van de vrouw die haar eigen doodskleed weeft, en met die man die voor eeuwig in een trein zit die nergens aankomt. Er zijn momenten dat ik mij net zo voel als die man, dus alleen daarom al geloof ik in dit personage. En ook al weeft niemand van ons jaren lang zijn/haar eigen doodskleed, we kennen allemaal wel zoiets als spijt of wrok.

Zo gaat het in mijn beleving steeds: Marquez schotelt beelden en taferelen voor die enorm verbazen en ons voorstellingsvermogen sterk beproeven, maar die we 'ergens' toch herkennen. Tegelijk hebben we die 'herkenbare' dingen toch niet eerder bekeken met zo'n hyperbolische en 'fantastische' blik. Met zijn magisch-realistische hyperbolen rekt Marquez naar mijn idee dus ons voorstellingsvermogen op, en verrijkt hij in elk geval mijn blik op de wereld. Kortom: een fantastisch boek, van een fantastisch schrijver!