Geweldig, die ouwe Griek!

Sodeballen, wat een boek! Overweldigend, gewoonweg! Hoe kreeg die ouwe Griek dat acht eeuwen voor Christus voor elkaar? Eigenlijk zou dit boek per direct mijn top tien in moeten, maar ik weet niet wat er dan uit moet. Hoe dan ook, het leesjaar 2011 is nu al meer dan geslaagd.

Ik heb het dus over de Ilias, in de veelgeprezen nieuwe vertaling van Lateur: een vertaling die (anders dan het origineel) niet rijmt, maar wel (net als het origineel)erg ritmisch is. Dat merk je als je het hardop voorleest. En door de overdaad aan metaforen en vergelijkingen is de Ilias ook erg poëtisch. Een voorbeeld: 'Jij, fiere zoon van Tydeus,/ waarom vraag jij me naar mijn afstamming?/ Als het geslacht van bladeren, zo ook/ is het geslacht van mensen. Want de wind/ strooit het gebladerte over de aarde,/ maar dan weer doet het bottend bos er nieuwe/ ontluiken, als de lentetijd eraan komt- / zo bloeit een geslacht van mensen op/ en houdt een ander op met zijn bestaan'. In een paar regels wordt heel plastisch een lommerijk bos opgeroepen waarin bladeren ontluiken en vervolgens weer vergaan en verwaaien; dat tafereel wordt dan met ontstaan en vergaan van geslachten vergeleken... Ooit een treffender beeld van vergankelijkheid gezien? Homerus had ook kunnen schrijven 'mensen zijn als bladeren in de wind', maar zijn vergelijkingen zijn weidser, daardoor beeldender, en daardoor indringender. En vooral ook veel mooier.

De Ilias is vol van dit soort adembenemende poëzie, maar vooral vol redeloos geweld en besef van sterfelijkheid. Zie hier hoe de woedende Achilles, tot in zijn haarvaten bedroefd om zijn vermoorde vriend, dood en verderf zaait: 'Zoals een vuur geweldig brandt en woedt/door diepe dalen van een droog gebergte,/ het dichte woud gaat in vlammen op,/ naar alle kanten jaagt de wind het vuur op/ en doet de vlammen voor zich warrelen -/ zo liep hij met zijn speer naar alle kanten,/ gelijk een demon, achtervolgend, moordend./ De zwarte aarde was doordrenkt van bloed./ Zoals een boer zijn stieren breed van kop/ het juk oplegt om op de effen dorsvloer/ de blanke gerst fijn te vertreden, dankzij/ hun poten wordt het graan al vlug gepeld/ onder het luide loeien van de stieren -/ zo ook vertrapten door zijn aansporing/ de eenhoefpaarden van de dappere/ Achilles schilden en gesneuvelden./ Vanonder werd de as geheel besmeurd/ met druppels bloed, en ook de wagenranden,/deels door de paardenhoeven opgespat,/ deels door de wielen. Peleus' zoon wou steeds/ weer roem en zo bevlekte hij zijn handen,/ de ongenaakbare, met vuil en bloed'. Ik geloof niet dat de oerkracht van redeloze woede en verwoestend geweld veel beter kan worden beschreven dan hier. Zoals eerder ook Achilles' wanhopig verdriet en zijn al even wanhopige wrok, emoties die zijn woede nog voeden, erg meeslepend in verzen zijn gevat.

Er is veel geweld, wrok en woede in de Ilias. Bovendien een groot noodlotsbesef: alle personages zijn speelballen van de ondoorgrondelijke en twistzieke goden (die overigens ook erg aanstekelijk worden beschreven), en alle personages weten dat. De Trojaanse held Hector weet bijvoorbeeld dat Troje tenonder zal gaan en dat hij de strijd met Achilles niet zal overleven. De held Achilles op zijn beurt weet weer dat ook hij jong zal sterven. Iets voordat hij een Trojaan doodslaat zegt hij; 'Ook jij, mijn vriend moet dood'. Merkwaardig, misschien, om het aanstaande slachtoffer aan te spreken als 'vriend', maar beide personages HEBBEN een band: beiden zullen jong sterven, beiden staan weerloos tegen het redeloze lot. Ook tegen het eind van de Ilias is er een opmerkelijk moment van vriendschap: tussen Hectors moordenaar Achilles en Hectors stokoude vader Priamos. En ook daar is de band weer dat beiden onherroepelijk sterfelijk zijn, waarbij Achilles in Priamos (de oude vader die zijn kind overleeft) ook het lot voorvoelt van zijn eigen oude vader.

De Ilias is ook doordesemd van allerlei tamelijk grillige en redeloze goden, allemaal personificaties van oerkrachten in de mens en de natuur en van het redeloze lot waar de mens de speelbal van is. Maar soms voelen ook die goden enige deernis, want eigenlijk is er (zegt Zeus) op de wereld geen miserabeler wezen dan de mens. Al heeft de mens (zo zegt Apollo) wel een hart dat veel kan verdragen. Maar ja, dat heeft hij wel nodig ook, zo blijkt. Op m.i. imponerende wijze wordt de Ilias van sterfelijkheid en deernis met die sterfelijkheid doordesemd. Dat wordt nog versterkt door het gegeven dat Homerus in de Ilias de inmiddels verdwenen Mykeense beschaving beschreef, dus een legendarisch maar inmiddels verloren tijdperk.

Vergankelijkheid troef, kortom. Maar zeker even imponerend in de Ilias is de voortdurende schittering en schoonheid. Zie bijvoorbeeld de volgende vergelijking: 'Zoals rondom het schijnsel van de maan/zich aan de hemel schitterende sterren/vertonen: in de lucht ruist er geen wind,/de toppen van de bergen, hoge kapen, bosrijke dalen worden alle zichtbaar,/de eindeloze ether breekt hoog aan/de hemel door, heel het gesternte laat/zich daarin zien, het herdershart verheugt zich -/ zo talrijk schenen vuren tussen vloot/ en stroming van de Xantos, door Trojanen/ ontstoken voor de muur van Ilion´. Kledingstukken, helmen, vrouwenarmen, schilden, de lokken van een soldaat: alles wordt in bloemrijke en poëtische beelden verheerlijkt. Elk personage, hoe klein zijn rol ook is, wordt met dichterlijke adjectieven glanzend neergezet. Alles in de Ilias is sterfelijk en vergankelijk, maar alles heeft ook een stralende glans. Niets is gewoon 'een alledaags object', want alles is bezield door de goden en alles is onderdeel van een weids panorama dat zindert van visuele en zintuiglijke intensiteit. Stervelingen zijn allemaal ten dode gedoemd, maar hebben ook allemaal hun momenten van glans en schittering. Zowel die doem als die schittering heeft Homerus naar mijn smaak werkelijk monumentaal vastgelegd. Zelden zo´n denderend boek gelezen. In 2012 zal Lateur ook de Odyssee vertaald hebben. Het zal duidelijk zijn: die koop ik ongezien!