Meer dan 5,3 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Een vlammende en veelvormige groteske

Met veel plezier en bewondering heb ik zojuist "Krakatiet" uitgelezen, een vergeten klassieker uit 1924 van de geniale Karel Capek (1890-1938). Ik vond het geloof ik nog mooier dan "Oorlog met de salamanders", en het is typisch zo'n boek waardoor mijn leesjaar (2016) meteen al geslaagd is, zelfs als ik vanaf nu alleen maar de Donald Duck te lezen krijg.

Het onnavolgbaar grillige en groteske verhaal wordt in beweging gezet door de maffe scheikundig ingenieur Prokop, die een alles verwoestende springstof heeft uitgevonden met de naam Krakatiet (naar de explosieve vulkaan op het eiland Krakatau). Zelf raakt hij die springstof door allerlei koortsachtige verwikkelingen eerst kwijt, terwijl anderen er fanatiek jacht op maken, want met die springstof heb je een soort Faustiaanse almacht over de hele wereld, en ook het bijna orgiastisch makende vermogen om de hele schepping in vlammen te verzengen of om de wereld te transformeren door middel van explosieve alchemie. Het principe van die springstof is atoomsplitsing: je zou dus kunnen zeggen dat Capek anno 1924 reeds de atoombom voorzag. Tegelijk is die springstof ook een soort groteske metafoor die naar WO I verwijst, de vernietigende oorlog die toen nog erg vers in ieders geheugen zat. En tevens is '"krakatiet" voor Prokop het bewijs dat het hele menselijk bestaan en de hele wereld doordesemd is van explosief materiaal. Want: "Al wat is, vormde een standvastig, geduldig afwachtend explosief [...]. Al wat gebeurt, de omloop van de sterren en tellurische bezigheden, alle entropie, het vlijtige en onverzadelijke leven zelf, dat alles knabbelde slechts oppervlakkig, haast onmerkbaar en onmeetbaar aan deze ontploffingskracht die materie heet. Je moet dus weten dat de keten die haar bindt niet meer is dan spinrag dat over de ledematen van een slapende tiran ligt; geef me de macht hem op te porren en hij doet de aardkorst sidderen en werpt Jupiter op Saturnus. En jij, mensheid, bent enkel een zwaluw die haar nest onder de kap van het kosmische kruitmagazijn heeft weten vast te maken; je kwettert in de oosterzon, terwijl in de vaten onder je stilletjes het verschrikkelijke potentieel van de ontploffing rommelt...".

Prachtige passage, vind ik: mooi vind ik vooral het contrast dat Capek oproept tussen de fragiliteit van ons eigen bestaan (met tere beelden als spinrag, een zwaluw, een zwaluwnest) en de onmetelijke explosiviteit van het bestaan rondom ons. Dat ons hele bestaan niks meer is dan een zwaluwnest dat aan een kruitvat hangt was in 1924, zo tussen twee wereldoorlogen in, een wel heel pregnant en raak beeld. Maar ja, dat is het nu nog steeds. En "Krakatiet" zit vol met dit soort beelden: daardoor is het uiterst overtuigend als anti-utopische science-fiction, en als waarschuwing tegen de demonische krachten die huizen in de mens. Het boek is dus zeer te bewonderen omdat het annu nu net zo verontrustend is als in 1924.

Maar nog mooier en bewonderenswaardiger vind ik dat dit boek veel meer is dan alleen maar verontrustend en anti-utopisch. Het is ten eerste ook oerkomisch en hilarisch grotesk, vol scenes waar Monthy Python nog een puntje aan kan zuigen. Het is daarnaast ook tot de rand gevuld met onderhoudende en spannende avonturen, waarin Prokop koortsachtig en voortblunderend zo'n beetje heel Tsjechie doorkruist. Het bevat naast alle verontrustende of komische kolder ook veel opmerkelijk dichterlijke passages, zoals bijvoorbeeld: "Hoe wonderlijk lopen de wegen der wereld. Wat zou het een ingewikkeld vormenspel opleveren wanneer je al je stappen en reizen in kaart zou brengen! Want met al je stappen schets je je eigen landkaart". Het boek zit vol megalomane droom en almachtsfantasie, die aan de ene kant nogal idioot en afschuwwekkend zijn maar aan de andere kant soms ook verontrustend herkenbaar en zelfs ontroerend. Want het vergeefse verlangen om heel de wereld te kunnen omvatten ontroert ook door zijn vergeefsheid. Maar met name op het eind van "Krakatiet" staan er ook sprookjesachtig mooie passages over de schoonheid van het kleine, fragiele en onaanzienlijke. Ook bevat "Krakatiet" een aantal liefdesgeschiedenissen, van de onooglijke maar kennelijk erotiserende Prokop met meerdere vrouwen. Die liefdesgeschiedenissen zijn dan weer buitensporig grotesk en vol grillige irrationele begeerte, en illustreren daarmee dat de menselijke binnenwereld al net zo explosief is als alle materie om ons heen; de geliefde vrouwengestalten zijn eerder metamorfoserende droombeelden dan personages, droombeelden bovendien die veranderen van lelijk naar mooi en van angstwekkend in lachwekkend kolderiek. Bovendien heeft de van begeerte bezeten Prokop veel weg van een clown of van een van alle ratio verstoken marionet. En toch hebben die lachwekkende liefdesgeschiedenissen ook hun poetische en ontroerende elementen; Capek offreert ons de totale parodie OP en tegelijk de intense poezie VAN liefdesgeschiedenissen.Hij vervormt alles wat wat meenden te verstaan onder het begrip "liefde", en uit die vervorming ontstaat dan iets wat tegelijk poetisch en grotesk-komisch is. Geen idee hoe hij het voor elkaar krijgt, maar hij krijgt het voor elkaar.

Wat ik dus vooral bewonder aan het boek is zijn groteske veelvormigheid. Het boek bevat zeker veel waarschuwend vermaan, omdat het in zulke pregnante beelden de irrationele en onbeheersbare explosiviteit laat zien van onze wereld en onze geest. Het waarschuwt dus tegen het irrationele binnen en buiten ons. Maar tegelijk is het volgens mij ook een carnavalesk vrolijke lofzang op het irrationele, door de uitbundig komische stijl en de groteske maar poetische liefdes. Ik lees dit boek vooral als een soort dichterlijke evocatie van het irrationele, en van alle onheilspellende en lachwekkende kanten daarvan. Behalve een onheilspellend boek is het dus vooral ook een enorm dichterlijk, fantasievol en rijk boek. "Krakatiet" is voor mij niet alleen een anti-utopische waarschuwing, maar ook een lofzang op de grillige veelvormigheid. En daarom heb ik ook zeer van "Krakatiet" genoten.
2

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Nico van der Sijde