Prozafragmenten zonder systeem, opdat ze kunnen ademen in vrijheid

Onlangs las ik Canetti's "Massa en macht", met bijna idolate bewondering. Meteen erna las ik "Wat de mens betreft": een verzameling aantekeningen uit de jaren 1942-1972, die voor Canetti oorspronkelijk als ventiel dienden voor de enorme werkdiscipline die hij zichzelf jaren lang oplegde om "Massa en macht" te kunnen schrijven. Daarover zegt hij zelfs: "Hun vrijheid en spontaniteit, de overtuiging dat zij alleen omwille van zichzelf bestonden en geen doel dienden, het gebrek aan verantwoordelijkheid waarmee ik ze nooit herlas en er niets aan veranderde, hebben mij voor een fatale verstarring behoed". En dat verlangen naar vrijheid (alsook dat verzet tegen verstarring) keert ook in meerdere van de aantekeningen op meeslepende wijze terug. Bijvoorbeeld in de volgende: "De waarheid is een zee van grashalmen, die zich wiegt op de wind; zij wil als beweging gevoeld, als adem ingezogen worden. Een rots is zij alleen voor degene die haar niet voelt en ademt; die zal zijn hoofd tot bloedens toe aan haar verwonden". Of in een andere aantekening, ruim honderd bladzijden verderop: "Zijn voorstelling van geluk: een heel leven heel lang rustig te lezen en te schrijven, zonder er iemand ooit een woord van te laten zien, zonder er ooit een woord van te publiceren. Alles wat men heeft opgeschreven, in potlood te laten, er niets aan te veranderen, alsof het er voor helemaal niets was; zoals het natuurlijke leven dat geen benauwende doeleinden dient, maar geheel en al zichzelf is en zich zo optekent als men loopt en ademt: vanzelf".

In deze prachtige en zeer gevarieerde aantekeningenbundel keren de thema's uit "Massa en macht" op gefragmenteerde wijze terug: de fascinatie en vrees voor verschillende typen massa's en meutes; de afkeer van macht en van de pijnlijke angels (de "kristallen van rancune") die bevelen achterlaten in ons; de bewonderende passages over "Verwandlung" (gedaanteverandering, transformatie, metamorfose); de afkeer van de macht die de dood op ons uitoefent. Nog wat pregnanter dan in "Massa en macht" verzet Canetti zich tegen de slavernij die de dood ons oplegt: "Ook al is een ziel nog zo wijd, zij zal worden samengeperst tot zij stikt, op een tijdstip dat zij niet zelf bepaalt. [...] De slavernij van de dood is de kern van alle slavernij, en wanneer deze niet was aanvaard, kon niemand zich deze wensen". Met ongekend eloquente felheid protesteert Canetti tegen machthebbers die hun macht uitbreiden door velen te doden of met de dood te bedreigen, en tegen de dreiging van alomtegenwoordige dood en verderf door atoomoorlogen, maar ook tegen de wijze waarop in diverse religies en filosofische traktaten de dood als zinvolle voltooiing wordt voorgesteld of als poort naar een volgend leven. Allemaal verachtelijke onzin, vind Canetti, zoals hij ook de stoïcijnse aanvaarding van de dood verachtelijk vindt. Canetti protesteert daarom voortdurend tegen de dood en tegen onze eindigheid, hoe zinloos en vergeefs dat ook volgens hemzelf ook is. Maar ons neerleggen bij de schandalige dood is volgens Canetti nog zinlozer, en nog vreselijker vindt hij het om de dood mooier maken dan hij is of om uit onverschilligheid of onvermogen net te doen alsof de dood niet bestaat.

Het is eigenzinnig, dat protest van Canetti tegen de dood. Net zoals zijn protest tegen macht en bevel eigenzinnig is, evenals zijn pleidooi voor "Verwandlungen". Maar hij weet het vaak wel heel pregnant en meeslepend te verwoorden. Het motief van "ademen", dat in een paar boven geciteerde fragmenten zo opviel, is naar mijn smaak bijvoorbeeld schitterend, en extra fraai omdat het zo'n expliciet verzet is tegen verstarring en verstikking. Dus tegen de dood, maar ook tegen de machthebbers die alle fenomenen en personen in een starre orde persen die hen verstikt. Veel denkers, filosofen en wetenschappers doen dit volgens Canetti trouwens ook, door de werkelijkheid in te passen in een logisch en sluitend systeem. In zijn aantekeningen zoekt Canetti naar tegenwicht: bijvoorbeeld door jubelend te schrijven over de fluïde wereld van Ovidius' metamorfosen, maar ook door prachtig te schrijven over de "kleinheid" en onaanzienlijkheid bij Kafka en Walser, die aan elke serieuze zwaarwichtige orde ontsnapt. En vooral imponerend vind ik hoe het tegenwicht tegen verstarring en verstikking terugkeert in de vorm zelf van zijn aantekeningen, of liever, van dit boek vol fragmenten als geheel. Want elk fragment is een soort bliksemflits, en vaak zo raadselachtig dat hij zich niet laat inpassen in een sluitend betoog. De fragmenten verschillen onderling bovendien sterk in toon, stijl en lengte, en zijn qua inhoud enorm gevarieerd. Korte stukjes vol poëtische mildheid worden afgewisseld met groteske fantasieën, die weer afgewisseld worden met venijnig satirische passages, die weer afgewisseld worden met bijna Taoïstische wijsheden, die weer afgewisseld worden met pregnante mini-essays over een schrijver of denker....... De veelheid en variatie zijn ronduit onuitputtelijk. Daardoor wordt dit boek pertinent geen gesloten systeem. Het blijft daarom ook als geheel fragmentarisch, open, ademend, fluïde en vederlicht.

Canetti sloot "Massa en macht" af met de meeslepende woorden: "Wie de macht wil aanvatten, moet het bevel onder ogen zien en de middelen vinden om het van zijn angel te beroven". Naar mijn idee was de volstrekt eigenzinnige en ongrijpbare stijl van dat boek bedoeld als een "middel" om "het [bevel] van zijn angel te beroven": het ontsnapt immers aan elk voorschrift van hoe een boek hoort te zijn en dus aan elk dictaat, elke conventie. In "Wat de mens betreft" berooft Canetti het bevel volgens mij nog meer van zijn angel, door een boek te maken dat opgetrokken is uit fluïde fragmenten. Daardoor ontkomt het aan de verstarring van de orde. En ontsnapt het aan de verstikking van de dood.