Terecht dat zij de nobelprijs won

“Toch even de nieuwe Nobelprijs checken”, dacht ik, en dus las ik achter elkaar twee bundels van Alice Munro: “Selected stories” en “Te veel geluk”. Een goede gedachte. Eigenlijk wist ik dat al van tevoren, want ooit had ik al ademloos “Hateship, Friendship, Courtship, Loveship, Marriage” van haar gelezen en meteen nog wat verhalenbundels van haar gescoord. Helaas was ik er nog niet toe gekomen deze ook te lezen, maar de Nobelprijs was een mooie aanleiding om dit alsnog te doen. Een heel mooie aanleiding zelfs, want wat heeft Munro die prijs verdiend. WAT een prachtige verhalen, mensen, WAT een schrijfster.

Toch zegt elke criticus, ook nadat Munro de prijs gekregen heeft, dat het erg evident is DAT ze een groot schrijfster is maar dat het onmogelijk valt uit te leggen WAAROM. En ik begrijp dat volkomen. Haar verhalen zijn zo subtiel van stijl dat enkele citaten niet volstaan, en zo geraffineerd opgebouwd dat parafrase ook al niet voldoet. Ze lijken geen plot te hebben, want ze bewegen een beetje van heden naar verleden en weer terug en gaan intussen via allerlei toevalligheden en onverwachte wendingen vooruit en weer achteruit. Net zo plotloos als verhalen van Tsjechow, en door die grillige plotloosheid imiteren ze dan de al even plotloze levensloop van de personages (en van u en mijzelf). Dat gevoel van plotloosheid en ontbrekende samenhang wordt echter wel uiterst precies opgeschreven.

Ziehier hoe twee mensen, Roberta en George, opgelucht ademhalen nadat ze NET niet zijn geraakt door een plotseling opduikende spookrijder in de nacht: “What they feel is not terror or thanksgiving – not yet. What they feel is strangeness. They feel as strange, as flattened out and borne aloft, as unconnected with previous and future events as the ghost car was, the black fish”. Een mooie passage, die mooi de wezenloosheid verbeeldt van zo’n gratuit bijna-ongeluk. De passage was ook mooi voorbereid door de beschrijving van deze spookrijder: “The big car flashes before them, a huge, dark flash, without lights, seemingly without sound. It comes out of the dark corn and fills the air right in front of them the way a big flat fish will glide into view suddenly in an aquarium tank”. Maar nog mooier is de samenhang tussen deze scene en het verhaal als geheel. Via allerlei terzijdes, flashbacks en mijmeringen heeft Munro namelijk al laten zien hoe Roberta en George gevangen zitten in een teleurstellend huwelijk, en hoezeer ze door dit huwelijk (en trouwens door hun hele levensverhaal) heftig kampen met het gevoel dat alles in hun bestaan als los zand samenhangt. Precies dat gevoel (gecombineerd met de angst geen enkele greep te hebben op het eigen lot) culmineert dan in die mooi beschreven scene van de spookrijder. Tegelijk wordt die scene zelf ook nog veel pregnanter door alle wezenloosheid die daaraan voorafgaat: je bent al helemaal meegezogen in de verdwaalde gedachtewereld van m.n. Roberta, en juist daardoor komt die scene des te heftiger binnen. Temeer ook omdat het een net-niet ongeluk is, een gebeurtenis die op een harde klap lijkt af te stevenen maar met een soort vreemde sisser en anticlimax afloopt. Wat weer schitterend past bij alle niet-vervulling in de pagina’s ervoor.

Ik heb geen idee hoe Munro dit doet, maar ze doet het: steeds kom je ergens op een willekeurig punt het levensverhaal van iemand binnen, dat ogenschijnlijk op vrij willekeurige wijze verder verloopt en via associatieve vooruitblikken en terugblikken gepresenteerd wordt, en toch sleept dat verhaal mij elke keer helemaal mee. Elke keer wordt een ingewikkelde dramatiek omcirkeld, maar niet helemaal onthuld: het gaat steeds om iets wat de personages weliswaar kwelt, maar wat ook aan hun begrip ontsnapt. Vaak gaat het om een glimp van inzicht achteraf, een terugblik als oudere vrouw op de jongere vrouw die achteraf poogt te begrijpen en daar soms deels in slaagt. Of een zekere berusting erin vindt dat ze er niet in slaagt. Of het inzicht bereikt dat er door eigen schuld iets helemaal is misgegaan en dat de waarom-vraag alleen als vraagteken zal blijven voortbestaan.

Zo komt ene Rose aan het eind van een verhaal haar ex-man tegen, die zij meerdere keren de tent heeft uitgetreiterd, op ook voor haarzelf onbegrijpelijke wijze. Ze loopt vriendelijk op hem af, maar haar ex verjaagt haar door een uiterst lelijk gezicht te trekken vol walging en haat. Rose vraagt zich dan af: “How could anybody hate Rose so much, at the very moment when she was ready to come forward with her good will, her smiling confession of exhaustion, her air of diffident faith in civilized overtures?” Het geniale vind ik dan dat je als lezer helemaal meevoelt met de man die haar zo bruuskeert, maar OOK met Rose. Rose heeft het hele verhaal door teruggekeken op haar fouten, slechtheden, vergissingen, bedoelde en onbedoelde wreedheden: Munro schrijft dat allemaal enorm precies en invoelend op, en doet daarmee een groot beroep op de empathie van de lezer. Die lezer wordt als het ware uitgenodigd, zo niet gedwongen, om zich in te leven in een personage dat niet onsympathiek is maar wel vrij vreselijke dingen doet. Bovendien heeft die lezer ook glimpen opgevangen van hoe de ex van Rose geleden heeft onder Rose, en Rose trouwens ook onder die ex. En het geniale vind ik dus dat Munro onze empathie voor BEIDE personages oproept, deels misschien ondanks onszelf. Zo althans lees ik de verhalen van Munro. Ik zag later dat Jonathan Franzen in een juichend artikel over Munro ongeveer hetzelfde zegt. En zelfs nog iets meer: hij zegt dat Munro hem ook een en ander heeft geleerd over zichzelf. Volgens Franzen geven de verhalen van Munro ons namelijk het volgende in overweging: “If you’re unhappy about the hatred that’s been unleashed in your hart, you might try imagining what it’s like to be the person who hates you; you might consider the possibility that you are, in fact, the Evil One yourself”. Met andere woorden: Munro nodigt ons niet alleen uit personages te begrijpen zoals Rose, met al hun fouten en slechtigheden, maar ook om via deze personages enige extra gevoeligheid te ontwikkelen voor onze eigen fouten en slechtigheden. Dus om bij alles wat misging in ons bestaan niet te wijzen naar de ander en/of de omstandigheden, maar ook naar onszelf. Aldus Franzen. En volgens mij heeft hij helemaal gelijk.

Ja, ze schrijft echt fenomenaal, die Munro. In vertaling gaat er naar mijn idee wel veel van haar precisie verloren, maar zelfs dan zijn haar verhalen nog imponerend. Ik ga nu niet meteen alle overige bundels van haar lezen, want overdaad schaadt. Maar ooit zal ik wel alle bundels van haar hebben gelezen, al mijmerend over de vele twijfelachtige beslissingen die ik zelf gemaakt heb, en hopelijk met een steeds groeiend begrip voor alle rare dingen die ik anderen soms zie doen.