Meer dan 5,3 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Mulisch en het sublieme

Nico van der Sijde 01 januari 2011
Ik lees vrij veel Mulisch de laatste tijd, maar ook aardig wat OVER Mulisch: het werk van die man is behalve fascinerend ook best moeilijk, en dan is het leuk om te kijken wat 'een expert' ervan vindt. Dit boek van Marita Mathijsen, hoogleraar en Mulisch-expert, was dan ook leuk en nuttig. Ze gaat aardig diep in op Twee vrouwen (dat ik dus net hiervoor had gelezen), en op allerlei steeds terugkerende motieven in het overige werk van Mulisch. Daardoor weet ik nu bijvoorbeeld dat Mulisch in allerlei boeken zinspeelt op het klassieke motief van 'de vier elementen'(water, aarde, lucht en vuur) en de spanningsvolle strijd ertussen, die dan weer model staat voor de spanningsvolle worsteling van de personages. Nuttig en verhelderend om dat soort dingen te weten.

Jammer vind ik wel dat Matthijsen dit soort dingen niet diepgravend duidt: ik weet dus nu DAT Mulisch zinspeelt op het klassieke motief van de vier elementen, maar niet WAAROM. Wat wil hij nou UITEINDELIJK daarmee zeggen? Waarom DEZE keuze voor DIT motief? Dat soort dingen werkt Mathijsen niet heel expliciet uit. Maar ze geeft wel allerlei instrumenten en aanzetten waar je als lezer zelf mee aan het werk kan. En daar heb ik mij dan weer prima mee vermaakt. Zo koppelt ze het werk van Mulisch bijvoorbeeld met 'het begrip subliem in de betekenis van de vereniging van tegenstellingen waarbij pijn en esthetisch genot beide aanwezig zijn. Ziekte en schoonheid, dood en esthetiek, vernietiging en pracht kunnen bij elkaar komen en dat geven wat 'de sublieme ervaring' genoemd wordt. [...] Vernietiging, ondergang of dood leiden tot een hogere ervaring - of andersom: een mystieke ervaring brengt de ondergang mee. [...] Terwijl de hoofdpersonen ondergaan, komen ze tot grandioze inzichten en verenigingen, of tot vrede. Op de achtergrond verenigen de elementen zich dan, in een onweer of storm, of in een apocalyptisch spektakel. De vereniging van de elementen is alleen via dood of ondergang -en dus vernietiging- mogelijk en geeft dan een kort moment van helderheid'.

Mathijsen doelt hier op het aloude onderscheid tussen 'het schone' (gekenmerkt door harmonie, zoals bijvoorbeeld in klassieke beeldhouwkunst of schilderkunst) en 'het sublieme' (gekenmerkt door disharmonie, zoals b.v. in het grillig vormenspel van de barok). Bij 'het schone' is de afgebeelde realiteit te vangen in een harmonische vorm, bij 'het sublieme' echter draait het om iets wat ons begrip te boven gaat zodat het niet in een harmonische vorm is te vangen. De sublieme disharmonie in de vorm (en de al even sublieme combinatie van tegenstellingen) drukt dan uit dat de afgebeelde realiteit ons fascineert, maar ook ons begrip te boven gaat. Mulisch nu maakt veel gebruik van mythen, en die (zo besef ik nu ineens) zijn allemaal 'subliem' van aard. Die mythen draaien immers om ongrijpbare oerkrachten, om raadsels van leven en dood, om potenties in onszelf die alleen in de verbeelding te bereiken zijn en in de realiteit niet. De mythe van Orpheus bijvoorbeeld, die afdaalt in het dodenrijk om zijn geliefde Euridice weer tot leven te wekken: voor even slaagt hij, even lijkt hij in staat haar mee te voeren naar de bovenwereld, en dan gaat het alsnog mis. Een onmogelijk verhaal, alleen in de verbeelding mogelijk, en ook een verhaal vol tegenstellingen: er is glorieuze liefde die voor even sterker is dan de dood, maar tegelijk is er de tragiek van de uiteindelijke ondergang van Orpheus en Euridice. Of de mythe van Oedipus, die -zonder het eerst te beseffen en gestuurd door het ondoorgrondelijk lot- zijn vader vermoordt, zijn moeder huwt en kinderen bij haar verwekt. In Mulisch' interpretatie overwint Oedipus daarmee voor even de tijd: hij is immers tegelijk echtgenoot en zoon, broer en vader; hij doorbreekt de normale chronolgie van familiebanden en afstamming, en onttrekt zich aan de wet van de vader omdat hij zelf de vader wordt. Maar ja, hij gaat uiteindelijk ook aan dit alles ten gronde. Bovendien is het raadselachtig wat Oedipus drijft: zijn onbewuste, zijn ondoorgrondelijk lot, toeval? Ook de Icarusmythe is knap dubbeliznnig: Icarus vliegt met zelfgemaakte vleugels naar de zon, en stort neer. Ondergang dus door overmoed, maar tegelijk heeft hijn DANKZIJ die overmoed voor even een ervaring van enorme intensiteit en onbegrijpelijke vervoering. Ondergang en triomf, laakbare overmoed en bewonderenswaardige passie ineen: een duidelijk sublieme combinatie van tegendelen. Dat soort 'sublieme' mythen zitten door al Mulisch' boeken verweven, en daardoor horen ook zijn boeken (besef ik nu) bij 'het sublieme'.

Daar komt nog bij dat Mulisch' boeken eigenlijk vol zitten met paradoxen en spanningsvolle tegenstellingen. Alleen al door paradoxale titels als 'Het zwarte licht' of 'Het stenen bruidsbed'. En dan inderdaad ook door het verhaalverloop. Het zwarte licht eindigt met een inderdaad apocalyptische instorting van de wereld, waarin de zon alleen maar 'zwart licht' afgeeft en alles zijn bekende gedaante verliest, en waarbij hoofdpersoon Akelei zich onderdompelt in een soort chaotische oerzee. Het stenen bruidsbed draait om het raadsel van redeloos en allesvernietigend oorlogsgeweld: een raadsel dat niet opgelost wordt, maar dat de roman zwaar uit zijn voegen laat barsten. Twee vrouwen draait om een onmogelijk intense liefde, die regelrecht naar de ondergang leidt maar tegelijk ook een nauwelijks te vatten rijkdom van ervaring behelst. De aanslag is een harmonisch en strak gecomponeerd verhaal, maar onder het oppervlak kolken de onoplosbare spanningen: het uiteindelijk onverklaarbare geweld waardoor de familie van Anton Steenwijk is vermoord, de ongeziene vrouw die in het onbewuste van Anton uitgroeit tot een soort moedersubstituut. Mulisch vindt m.a.w. 'de normale werkelijkheid' of 'het schone' niet interessant genoeg: hij wil dieper tasten, of verder reiken, en komt dan uit bij 'het sublieme'.

Dit alles staat niet expliciet bij Mathijsen: ik bedenk het hier ter plekke. Ik zou het mooi gevonden hebben als Mathijsen zelf ook op deze manier wat verder doorgegraven had. Maar aan de andere kant geeft ze de lezers wel mooie aanzetten en handvatten om zelf mee aan de slag te gaan: zonder haar boek had ik alle hierboven bij elkaar geassocieerde gedachten niet gehad. En daarom ben ik toch blij met dit boek.

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Nico van der Sijde