Het absurde en de levenslust

"De vreemdeling" las ik ooit voor mijn lijst, daarna nog een paar keer voor mijn plezier, en nu herlas ik het weer, voor de leesgroep "Classics United" (vroeger onderdeel van Dizzie, nu van Goodreads). Tegelijk herlas ik ook "De mythe van Sisyfus", Camus' fameuze essay over de ervaring en het levensgevoel van het absurde, en dat gaf een mooi extra reliëf aan "De vreemdeling", een naar mijn gevoel erg intrigerende roman over precies datzelfde levensgevoel.

Het verhaal is overbekend: hoofdpersoon Meursault, een Algerijn die op alles reageert met de opmerking dat het hem om het even is, schiet zonder enige innerlijke noodzaak - eigenlijk door absurd toeval en omdat hij buiten zinnen is door de genadeloze hitte van de zon- een Arabier neer, verdedigt zich in de rechtszaak weer alsof alles hem om het even is, en wordt ter dood veroordeeld. Wellicht niet eens zozeer vanwege de moord, maar vanwege de voor juridisch geschoolde en rationele geesten onverteerbare irrationaliteit ervan, vanwege het ontbreken van berouw bij Meursault. En wellicht zelfs vooral omdat de nogal koele reactie van Meursault op de recente dood van zijn moeder iedereen ervan overtuigt dat Meursault een gewetenloze is die niet thuishoort in deze maatschappij.

Is Meursault inderdaad een slecht mens? Naar mijn gevoel niet: hij is volgens mij veeleer de drager van het absurde levensgevoel. "Het absurde ontstaat uit de confrontatie van de mens die vraagt en de wereld die op een onredelijke wijze zwijgt", aldus Camus in "De mythe van Sisyphus": elke poging tot zingeving faalt, zeker is alleen de dood, alles is daarom om het even. Iedereen is hopeloos alleen in een betekenisloos universum. Iemand die dat tot in zijn poriën doorvoelt, zoals Meursault, is daarmee meteen verstoken van elke illusie en van elke hoop. Onze Meursault is zo doordrongen van de zinloosheid van alles dat hij op een huwelijksaanzoek van Marie, op wie hij nochtans vooral om lichamelijke redenen verliefd is, tamelijk laconiek reageert, en als zij uitroept dat het huwelijk een serieuze zaak is antwoordt hij kalmpjes "welneen". En zodra een aalmoezenier hem toeroept dat zelfs hij, Meursault, naar een ander, hoger geestelijk leven moet hebben verlangd, reageert Meursault "dat ik dat natuurlijk had gedaan, maar dat het van niet meer belang was dan te wensen rijk te zijn, zeer snel te kunnen zwemmen of een mooier gevormde mond te hebben. Dat alles was van dezelfde orde". Een wereldbeeld kortom dat doordesemd is van zinloosheidsbesef en het gevoel dat alles een "acte gratuit" is. Even gratuit als de ongeplande en ongemotiveerde moordaanslag op een Arabier, door iemand die geen intentie had tot doden maar helemaal redeloos was van de zon.

Dat zinloosheidsbesef is heel suggestief opgeschreven door Camus. Zoals hij ook heel suggestief beschrijft hoe de wil van Meursault helemaal verdoofd raakt door de zon en hoe hij daardoor tot zijn absurde en irrationele moord wordt bewogen. Maar minstens even suggestief, hoewel meer tussen de regels door, wordt beschreven hoe Meursault geniet van de zon, de schaduw, de zee, het strand, het aardse leven, het lichaam van Marie, de smaak van wijn, de wandelingen door zijn stad. Meursault, overtuigend neergezet als iemand die zeer doordrongen is van de zinloosheid van alles, wordt in diverse sfeerbeelden en terzijdes even overtuigend neergezet als iemand die zeer van het simpele leven geniet, ook al maakt hij niet veel woorden vuil aan dat genot. En na een voor de lezer zeer onverwachte emotionele uitbarsting roept hij zelfs uit dat hij zich helemaal "overgeeft aan de tedere onverschilligheid van de wereld", en dat hij, met de dood op zijn hielen, "bereid is alles opnieuw te beleven". Een totale omhelzing van het bestaan dus in al zijn zinloosheid, van een intensiteit die je niet zou verwachten van de ogenschijnlijk zo onverschillige Meursault. Maar die intensiteit past wel weer bij zijn tussen de regels door gebleken liefde voor de zon, de zee, het aardse leven. En bovendien past die intensiteit juist uitstekend bij het absurdistische levensgevoel en het verlies van alle hoop en illusies. Want JUIST dat verlies van illusies, zo laat Camus in "De mythe van Sisyfus" mooi zien, leidt ook tot de drang om zo veel mogelijk te leven en zo veel mogelijk aardse genietingen en ervaringen te hebben. Want het leven is niet elders, het is hier. Het is zinloos hogere doelen na te jagen of op een betere toekomst te hopen, want dit absurde leven kent alleen het nu. Juist omdat Meursault "leeg gemaakt [is] van alle hoop" is hij in staat tot een overgave "aan de tedere onverschilligheid van de wereld". En precies omdat hij niet in een hoger of beter leven gelooft, zou hij alles in zijn huidige en voorbije leven zonder voorbehoud en spijt opnieuw willen beleven, tot in het oneindige zelfs als dat mogelijk zou zijn.

In veel recensies van "De vreemdeling" wordt vooral de onverschilligheid en de zinloosheid benadrukt. Maar zelf vind ik vooral intrigerend hoe het absurde bij Camus samen gaat met een gepassioneerde amor fati, met omhelzing van het aardse hier en nu in al zijn zinloosheid. Alsof de ervaring van het absurde, hoe beklemmend en pijnlijk ook, tevens de weg vrijmaakt voor heel nieuwe vormen van levenslust. Dat vind ik fascinerend, en meeslepend beschreven bovendien. Zo fascinerend en meeslepend dat ik dit boek over een aantal jaren vast weer opnieuw lees, samen met "De mythe van Sisyfus".