Een minder bekende klassieker van James Joyce

In kader van de Dizzie-subcommunity 'Classics United' (tegenwoordig actief op Goodreads) las ik onlangs dit vroege boek van Joyce, overigens in de kraaknieuwe en erg goede vertaling van Henkes en Bindervoet. Ik was erg benieuwd: het wereldberoemde "Ulysses" heb ik jaren geleden met uitbundig plezier gelezen, de verhalenbundel "Dubliners" vond ik ook prachtig, maar dit -kennelijk deels autobiografische- portret van een zichzelf ontdekkende kunstenaar had ik nog nooit bekeken. Nu wel, dus, en het was een enorm genot.

Hoofdpersoon is Stephen Dedalus, die ook in het latere "Ulysses" een grote rol zal vervullen. Hier volgen we hem dan in zijn ontwikkeling van jonge uk tot talentvol student die zichzelf begint te ontdekken als schrijver met een sterke esthetische roeping. Het boek is veel dunner en veel minder experimenteel verteld dan "Ulysses", maar eist nog steeds veel concentratie. Je zit als lezer namelijk steeds in het hoofd van Stephen op momenten dat hij moeilijke zaken des levens BEGINT te begrijpen maar nog niet helemaal of zelfs nog helemaal niet begrijpt. Er is geen verteller die alles duidt en verklaart; je wordt wel deelgenoot gemaakt van 'voortschrijdend inzicht' maar alleen inzicht dat begint te ontstaan en nog volop doordesemd is van twijfel en onwetendheid. Bovendien zitten er tussen de verschillende scenes ook grote sprongen, gaten in de tijd die niet worden ingevuld, zodat je veel verklarende context mist. Ik vond dat echter wel heel fascinerend en functioneel: Stephens worsteling met allerlei innerlijke dilemma's wordt daardoor echt ten volle ALS worsteling getoond, en zijn ontwakende eerste glimpen van inzicht houden op mooie wijze de frisse nieuwheid van ontwakende eerste glimpen. Je ziet op alle pagina's een jongeman die ontdekt en zijn ontdekkingen op werelden van onzekerheid loopt te bevestigen, en je ziet nooit een volwassene die het allemaal weet en verklaart. Dit boek is daarmee aan alle kanten het portret van een JONGE man, die tegen alle conventies ingaat op zoek naar nieuwe perspectieven en naar nieuwe manieren om zichzelf te definieren. En die zoektocht mondt dan niet uit in nieuwe conventies en zekerheden: dat is aan de ene kant natuurlijk lastig omdat hij zijn kwellende zekerheden niet overwint, maar aan de andere kant ontsnapt hij zo wel aan de heersende conventies en zekerheden van de volwassenen.

Die worstelingen van Stephen zijn bovendien ook inhoudelijk erg intrigerend. Prachtig vond ik bijvoorbeeld zijn ellenlange dialogen en innerlijke monologen over het katholicisme en de scholastische filosofie die uit het katholicisme is ontstaan. Duidelijk een traditie waar Stephen (en ook Joyce zelf) zich uit alle macht aan wil ontworstelen, maar tegelijk ook een traditie die door Stephen (en Joyce zelf) hooglijk wordt bewonderd. Dat laatste merk je aan de aandacht voor de rijkdom van de katholieke symbolen en legenden, en ook aan de gedetailleerde (en werkelijk adembenemde) uiteenzettingen over wat kerkvaderen hebben gezegd en geschreven m.b.t. het wezen van Het Kwaad of de verschillende lichamelijke en geestelijke kwellingen in de hel. Het katholieke gedachtegoed en de filosofische gedachtegoed daaronder worden echt met ongelofelijke nauwgezetheid neergezet. Tegen die achtergrond krijgt ook Stephens worsteling extra contour. Ten eerste omdat hij zich verzet tegen een traditie waarvan hij tegelijk de rijkdom en de filosofische reikwijdte zeer bewondert. Maar ook en vooral omdat zijn ontluikende liefdesverlangens en seksualiteit zwaar doordesemd zijn van zondebesef en angst voor de hel, en omdat vrouwen hem precies daardoor met een soort goddelijk mysterie in contact brengen en tegelijk ook met de irrationaliteit en troebele grilligheid van zijn begeerten. Aan de ene kant is het natuurlijk vreselijk hoezeer Stephen door zijn katholieke inblazingen in zijn zelfontplooing wordt geremd; aan de andere kant is het ook wel weer prachtig en fascinerend hoe Stephen juist door die worsteling met het katholicisme extra gevoelig wordt voor de mysterieuze en soms angstwekkende kanten van zijn liefde en begeerten.

Alleen al door die dubbelzinnige worstelingen met het geloof vond ik dit boek heel erg de moeite. Maar nog fascinerender en soms echt bijna hallucinerend geniaal beschreven vond ik de zelfontdekking van Stephen als kunstenaar. Hij zoekt naar nieuwe expressiemogelijkheden en stilistische vormen, naar nieuwe esthetische perspectieven op zichzelf en de wereld. Hij zoekt naar nieuwe definities van schoonheid en waarheid, en naar nieuwe mogelijkheden om deze schoonheid en waarheid ook te bereiken. Jonglerend met allerlei filosofen (Aristoteles, Thomas van Aquino) komt Stephen naar mijn smaak met echt adembenemd fraai verwoorde gedachten over hoe kunstwerken heel nieuwe werkelijkheden kunnen scheppen door alledaagse zaken op nieuwe wijze te combineren, zodat ze ongedachte nieuwe verbanden aangaan en nieuwe associaties mogelijk maken, zodat de emoties van de kunstenaar en de waarnemingen van die kunstenaar worden getransformeerd in een nieuwe werkelijkheid. Kunstwerken creeren door kunstzinnige verwerking van dingen in de werkelijkheid visioenen van een nieuwe werkelijkheid: ze transformeren het alledaagse - ook de emoties van de kunstenaar- in iets wat dit alledaagse overstijgt. Aldus Stephen Dedalus, en hij verwoordt het mooi. Maar belangrijker nog is dat hij - of liever: zijn bedenker Joyce- dit visionaire en vernieuwende karakter van kunst ook op soms geweldige wijze TOONT. Er wordt niet alleen gepraat over nieuwe visioenen door middel van kunst, want die visioenen worden ook beschreven. Vooral in de tweede helft van het boek heeft Stephen namelijk meerdere van dit soort visioenen, soms in de vorm van raadselachtige beelden, soms in de vorm van raadselachtige woordecombinaties of metaforen. Allemaal kleine geboortes van kunstwerken. Allemaal zelfportretten van de kunstenaar als jonge man. Visioenen die erg mysterieus zijn, voor de lezer en Stephen zelf. Maar juist daardoor ook visioenen die voor even glimpen bieden van iets wat ontsnapt aan het alledaagse en aan onze conventionele opvattingen over schoonheid. Want die visioenen zijn echt briljant opgeschreven: ook als LEZER heb je een hallucinant gevoel. Ik tenminste wel.

Ik had nooit gedacht dat dit minder bekende boek van Joyce mij zo zou betoveren met zulke nauwelijks te vatten visioenen van schoonheid. Dus ben ik blij dat ik het gelezen heb. Ook dat ik daarbij deze nieuwe vertaling van Henkes en Bindervoet heb gebruikt, want in het Engels was het misschien te moeilijk geweest voor mij. Ook in het Nederlands was het pittig, maar wel zeer de moeite. En misschien moet ik toch ook "Ulysses" weer herlezen, ook in vertaling van Henkes en Bindervoet: ooit las ik dat dus in het Engels zonder deze vroege Joyce te kennen, en zonder dat ik door had dat over Stephen Dedalus (naast Leopold Bloom de hoofdpersoon van "Ulysses") al een heel mooi boek was geschreven. Maar nu weet ik dat wel, en ik ben benieuwd welke nieuwe perspectieven dat oplevert als ik ooit weer eens naar "Ulysses" grijp!