Toekomstverhaal van een Nobelprijswinnaar

In 1930, vijf jaar voor hij Dat gebeurt hier niet publiceerde, kreeg Lewis als eerste Amerikaan de Nobelprijs voor de literatuur. Lewis zou je kunnen bestempelen als een utopisch socialist, net zoals de organisatie Helicon House Colony waarvoor hij ging werken toen hij in 1908 met zijn studie stopte. Een satiricus die veel opzichten van de Amerikaanse maatschappij hekelde en van wie een aantal boeken aanvankelijk verboden werd. Een kritische denker die net als andere kritische denkers in die periode als Karel Capek en H.G. Wells in de sciencefiction een middel zagen om bepaalde ontwikkelingen in de maatschappij aan de orde stellen. Lewis gebruikt hierbij niet de technische, maar de sociale variant van het toekomstverhaal, zoals Aldous Huxley en George Orwell dat later zouden doen.
Lebowski Publishers heeft het afgelopen jaar de prijzenswaardige moed om vaak al vergeten klassiekers uit het grensgebied van literatuur en sciencefiction, literaire sciencefiction, in vertaling te brengen. De ronkende teksten waarmee ze de aandacht trekken, zijn niet altijd feitelijk waar, maar de uitgaven verdienen die aandacht wel. Bij Dat gebeurt hier niet lijkt mij de aanduiding op de cover, “Een dystopische fantasie uit de jaren ’30 die vandaag de dag leest als een analogie voor Trumps Amerika”, niet helemaal juist, al is het een citaat uit The New York Times. De tekst van Lebowski zelf, uit de flyer bij het boek, vind ik juister: “Dat gebeurt hier niet is een roman uit 1935 over een Trump-achtig personage (gebaseerd op de toenmalige – en vermoorde – politicus Huey Long) en wordt door de huidige situatie in Amerika herontdekt als profetische roman…” Maar dat is het natuurlijk niet, een profetische roman.
Dat gebeurt hier niet is op de eerste plaats een historische roman. Een roman uit de jaren dertig van de vorige eeuw over de opkomst van Hitler en Mussolini, en de angst dat hetzelfde proces zich ook in de VS zal voltrekken; een onderzoek hoe dt in de toenmalige wereld zou kunnen gaan en zou worden ervaren. Het heeft alle kenmerken van de romans uit die tijd; de rust en de degelijkheiud waarmee het verhaal wordt verteld, de sociale en technische wereld van die tijd.
Toekomstverhalen worden altijd door de werkelijkheid achterhaald en wanneer dat verhaal teveel leunt op het idee, de specifieke ontwikkeling, dan is het vaak niet meer echt leesbaar. Het betere werk, waartoe Dat gebeurt hier niet behoort, hebben dat euvel niet, omdat de personages echt en herkenbaar blijven en hun lotgevallen de lezer nog steeds aanspreken.
Dit is geen boek over Trump of Poetin of Wilders, geen boek over onze huidige wereld. De vraag die het oproept – kan de opkomst van het populisme worden vergeleken met de opkomst van het fascisme en kan zoiets ook nu weer gebeuren? – wordt alleen geraakt door de hedendaagse lezer, die zelf zijn vragen en antwoorden zal moeten bedenken. Het is wel een boek dat het verdient opnieuw uitgebracht te worden, omdat het nog steeds leesbaar is, en omdat het toont dat het toekomstverhaal op alle literaire niveaus bruikbaar is.