Intrigerende heruitgave van een fascinerende roman

J.G. Ballard was één van de auteurs die de literatuur terugbracht in de sciencefiction. Behorende tot de zogenaamde ‘new wave’ bracht hij mede in de loop van de jaren 60 van de vorige eeuw naast de ‘science’, de natuurwetenschappen en de technologische gadgets die daaruit voortkwamen van bijvoorbeeld Jules Verne en Isaac Asimov, ook ‘zachte’ wetenschappen als sociologie, psychologie en antropologie binnen het domein van het ‘wat als’-verhaal. Binnen deze stroming publiceerde hij een aantal klassiekers, waaronder ook High Rise.
Uitgever Lebowski Publishing is een geweldig initiatief begonnen door dit soort klassiekers opnieuw uit te geven. Zij doen dat onder de slogan “Real fiction, formerly known as science fiction”, waaronder naast het uitgeven van interessante oude én nieuwe boeken, ook literaire avonden worden georganiseerd (al heet het daar dan weer “true fiction”). Dat alles moet bejubeld worden, en tegelijkertijd moet de slogan inhoudelijk scherp worden bekritiseerd. Dat is iets voor een essay of een polemiek, en dat ga ik hier niet doen. Hier gaat het slechts over één van die activiteiten, de uitgave van High Rise van J.G. Ballard.

High Rise beschrijft hoe in een gigantische woonflat een nieuwe intermenselijke ordening ontstaat. Het is gepubliceerd in 1975 en was toen een typische vertegenwoordiger van de new wave-sciencefiction uit die tijd; uitgaande van de technologische vooruitgang, in dit geval de mogelijkheid zo’n gigantische woonflat te realiseren, verkent het verhaal de motgelijke sociale, psychologische en antropologische gevolgen. Wat we ook presteren, gigantische flats of ruimteschepen, we zullen onze menselijkheid altijd met ons meezeulen, en de nieuwe omstandigheden zullen nieuwe ontwikkelingen in die menselijkheid tot stand brengen. Ballard verkent dat op de van hem bekende wijze; bizar, hard, schokkend. Hoe het verhaal zich ontwikkelt, dat moet je als lezer ondergaan. Daar ga ik dus niets over vertellen. Ik ga mij beperken tot een paar vragen die deze uitgave in 2017 oproept.

Zo is daar de vertaling door Irving Pardoen. Dat schijnt belangrijk te zijn, want het wordt niet alleen in de colofon, maar ook op de titelpagina vermeldt. Het eerste dat opvalt van deze vertaling is dat de titel niet vertaald is. In 1977 werd bij de Nederlandse uitgave door Bruna de titel nog wel vertaald, als “De torenflat”, maar nu, nu het Engels in toenemende mate het Nederlands overwoekert, vertalen we de titel niet meer… Zeker niet wanneer er een film is, want films worden wel ondertiteld, maar niet de titel. En High Rise is verfilmd, in 2015. Het is begrijpelijk dat uitgevers extra zichtbaarheid willen creëren door zo’n expliciete relatie naar de film, maar het blijft toch ook een knullige uitstraling houden.
In dit geval dringt zich de vraag op waarom er überhaupt een nieuwe vertaling is gemaakt. Het lijkt mij goedkoper om de bestaande vertaling van Annemarie Kindt (Annemarie van Ewijck) te gebruiken en dan de titel van ‘De Torenflat’ terug te vertalen naar ‘High Rise’. Is dat omdat de uitgever de rechten van die vertaling niet heeft kunnen bemachtigen? Bruna bestaat niet meer als uitgever en Annemarie van Ewijck is op 15 januari 2017 overleden. Dat is jammer, want zonder er een objectieve studie van te maken, de vertaling van Van Ewijck lijkt soepeler leesbaar dan de vertaling die nu gebruikt is. In de nieuwe vertaling wordt lelijk “om een bierblikje bier heen” gelopen (blz. 47), terwijl het in 1977 nog gewoon “om een bierblikje heen” is. Deze nieuwe vertaling geeft ons: “Hij betaste de slanke botten alsof, hij zich ervan wilde vergewissen dat dat breekbare pantser nog intact was.” (blz. 54). In 1977 werd in ieder geval de komma beter geplaatst, en dat heeft in dit geval grote invloed op het lezen.

Interessanter is de vraag of dit boek tegenwoordig voor de jongere lezer nog leesbaar is. De kern van het boek is een extrapolatie naar de toekomst van de situatie dat we een gigantische woonflat kunnen bouwen. De sciencefictionvraag is hoe de mens zich in psychologisch, sociaal opzicht in die situatie zal ontwikkelen. Ontstaat er een nieuw soort mens? In deze tijd zou de St. George Wharf Tower uit 2014 met 52 verdiepingen, of de Spire Tower die in het Londen van 2020 met 67 verdiepingen de hoogste woonflat van Europa moet worden, het vertrekpunt van die speculatie kunnen zijn. Maar in 1975 was er geen internet en geen mobiele telefoon, hetgeen het verkennen van de mogelijkheden van de toekomst sterk beïnvloedde. Ze ontbreken in de roman van Ballard en daardoor is het geen speculatie over de toekomst meer, zoals wel vaker het geval bij sciencefiction die zich richt op de nabije toekomst. Het is geen sciencefiction meer, zelfs geen ‘new wave sciencefiction’; het is alleen maar achterhaald.
Daar kun je alleen maar aan ontsnappen door er iets anders van te maken. In de film heeft men dat gedaan door via de kleding, het kapsel en vooral ook de auto’s voor de flat heel zichtbaar te maken dat het zich in de jaren zeventig afspeelt. Met mooie en bizarre beelden neemt de film afstand van het verhaal dat Ballard ons vertelde, benadrukt het slechts één aspect, namelijk het onbehaaglijke gevoel, het bizarre en afschrikwekkende. In plaats van (new wave) sciencefiction is het een soort van horror geworden. Het boek heeft die beeldende mogelijkheden niet en daarom heeft de uitgever gezocht naar andere ontsnappingsmogelijkheden. Het meest gebruikt is de aanduiding ‘satire’, “een bloedstollende satire op een samenleving waarin het enige doel is om hogerop te komen.”. Dat ons laagje beschaving dun is, is in het werk van Ballard eigenlijk altijd wel aanwezig en daarmee ook de sceptische, ironische en satirische patronen; maar High Rise is geen satire. Een satire neemt altijd wat afstand van wat gehekeld wordt, heeft vaak ook iets humoristisch, terwijl het werk van Ballard de werkelijkheid zelf is, een mogelijke werkelijkheid. Ook wordt de roman een “verontrustende dystopische post-Brexitroman” genoemd, hetgeen natuurlijk totale onzin is, omdat Ballard zich in 1975 op geen enkele wijze met een Brexit bezig hield, nog niet eens met een Brentry.. De kern is dat wij niets méér zijn dan een stel primaten op een apenrots, op onze borst slaand en zo direct mogelijk onze biologische behoeften bevredigend, en dat het dunne laagje beschaving ook in onze moderne samenleving kan wegvallen, dat onze technologische vooruitgang daar misschien zelfs wel de omstandigheden voor creëert. Weet de roman dat nog te tonen aan de hedendaagse jongeren, niet opgegroeid in de internet- en smatphone-loze wereld van 1975? Ik wil het, door de intensiteit van de roman, veroorzaakt door het schrijverschap en vakmanschap van Ballard, niet uitsluiten.