De dystopie die geen dystopie wil worden

In Machines zoals ik beschrijft Ian McEwan een wereld waarin een doorbraak is gemaakt in de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie: een menselijke robot is geproduceerd, twaalf Adams en dertien Eva’s. Het verhaal wordt verteld door Charlie die, mogelijk gemaakt door een erfenis, voor 86.000 pond één van de Adams koopt. Vanaf dat moment volgen we de relatie die Charlie met zijn Adam opbouwt. Het verhaal krijgt nog meer invalshoeken doordat Charlie ook met zijn buurvrouw Miranda een relatie krijgt. Beiden leveren een bijdrage aan de basisprogrammering van Adam door op verschillende aspecten een startinstelling te kiezen. Daarna staat Adam op eigen benen en wachten we af hoe zijn gedrag zich gaat verhouden tot Charlie en Miranda.
Deze setting is op zich een goed uitgangspunt voor een dystopische roman, want onwillekeurig willen we niet dat robots ons menselijke leven te veel gaan bepalen. Dat potentiële conflict, die strijd tussen profijt en bedreiging van zo’n ontwikkeling zou een boeiend en beklemmend verhaal kunnen opleveren. Probleem is dat McEwan er voor heeft gekozen om het verhaal in het verleden te laten plaatsvinden, in het Engeland van Margaret Thatcher en de Falklandoorlog. Daarbij past McEwan de geschiedenis zoals we die kennen aan, waardoor de hele ontwikkeling van de menselijke robot aan geloofwaardigheid inboet. Omdat de feitelijke uitgangspunten in het verhaal niet meer kloppen, wordt de totstandkoming van Adam en zijn broers en zusters minder voorstelbaar en verliest het zijn dreigende karakter.
Misschien heeft McEwan geen dystopie willen schrijven, maar eerder een roman die gaat over het verschil tussen de biologische mens en de naar de menselijk voorbeeld gecreëerde robot. Moeten we blijven hechten aan de menselijke imperfectie of blijven we streven naar de onfeilbaarheid van de technologische die de kunstmatige intelligentie ons biedt of gaat bieden? Het verhaal is te vergelijken met de centrale vraag uit Huxley’s Brave New World, waarbij het in die roman niet om robots ging maar om gekloonde en door genetische manipulatie perfect ‘ontworpen’ mensen.
Voor de lezer die met Machines zoals ik verwacht een dystopie in handen te hebben zal worden teleurgesteld. Maar er blijft voldoende interessants over voor het nodige leesplezier. Of het herschrijven van de geschiedenis iedereen zal bekoren is maar de vraag. Hoe vermakelijk het deels ook is om te lezen hoe zaken uit het verleden ook anders hadden kunnen lopen, het blijft de geloofwaardigheid van het hele verhaal aantasten. Gelukkig kan McEwan goed schrijven, waardoor het leesplezier overeind blijft. Het lezen van deze roman kan absoluut geen kwaad.