Papier is geduldig

Het eerste deel ‘Een Idea verschijnt’ van de literaire tweeluik ‘De Moord op Commendatore’ vormt een verrassende kennismaking met de auteur Haruki Murakami.
De roman is goed te volgen en de schrijfstijl is toegankelijk, al is enige belangstelling voor metafysica zeker van voordeel. Evenals het nodige geduld voor het zich traag ontvouwende verhaal zonder zicht op een naderende ontknoping. Gelukkig zijn de verhandelingen over kunst en filosofie aangenaam beeldend en prikkelen zij het voorstellingsvermogen. En gebeurt er precies voldoende om geboeid te blijven doorlezen.
In de eerste hoofdstukken wordt al kabbelend de gedetailleerde context van het verhaal geschetst, dat dan nog weinig opzienbarend of surrealistisch lijkt. De nadruk ligt hier voornamelijk op de beschrijving van alledaagse gebeurtenissen en situaties in simpele en soms overtollig lijkende bewoordingen.
De hoofdpersoon, een 36-jarige kunstschilder krijgt, min of meer van de ene dag op de andere en zonder verdere toelichting, van zijn vrouw Yuzu te horen dat zij niet langer met hem kan samenleven. Verbazingwekkend gemakkelijk legt de kunstschilder zich neer bij deze conclusie en verlaat, na een enkele vraag maar zonder tegenwerpingen, de echtelijke woning. Hij neemt naast het hoognodige alleen hun aftandse auto mee en vertrekt op een soort louterende ‘road trip’.

“Waar moest ik naartoe? Ik had geen flauw idee en dus reed ik een tijdlang doelloos door de stad, op goed geluk. (…) Laat ik de snelweg nemen en naar het noorden rijden, dacht ik. Wat ik in het noorden te zoeken had, wist ik niet. Maar ergens had ik het gevoel dat noordwaarts gaan beter was dan zuidwaarts. Ik wilde naar een koude, zuivere plek. En belangrijker dan wat dan ook: of het nu noord of zuid was, zo ver mogelijk van deze stad vandaan komen.”

Als de hoofdpersoon na de nodige tijd en kilometers het reizen moe begint te worden en de auto hem in de steek laat, heeft hij een meer blijvend onderkomen nodig. Alsof het zo moet zijn kan hij als huisbewaarder terecht in het huis van Tomohiko Amada, de vader van een oud studiegenoot, Masahiko Amada. Als tegenprestatie gaat hij tekenlessen verzorgen bij een nabijgelegen cursuscentrum, dat onder leiding staat van diezelfde studiegenoot.
Vanaf het moment dat de hoofdpersoon zijn intrek neemt in het huis van Tomohiko Amada, bouwt Murakami de spanning in de roman langzaam maar zeker op. Niet alleen blijft het goed uitgewerkte hoofdpersonage aan complexiteit winnen, ook de andere personages hebben een intrigerend karakter en/of achtergrond. Elk detail, hoe futiel ook, draagt uiteindelijk bij aan één van de vele kunstig met elkaar vervlochten en onheilspellende verhaallijnen en/of sfeertekeningen, waarbij een goede afloop steeds minder waarschijnlijk lijkt.
Voor de hoofdpersoon lijkt het afgelegen huis in de bergen een ideale plek om zich te heroriënteren op zijn leven en zich in alle rust te richten op het (her)vinden van zijn eigen authentieke schilderstijl. Na voltooiing van de kunstacademie, had hij het schilderen van voornamelijk abstracte werken opgegeven, omdat hij daarmee niet in zijn levensonderhoud kon voorzien. Het schilderen van portretten in opdracht bleek een stuk lucratiever. Hoewel hij dit zeker niet onverdienstelijk en zelfs tamelijk succesvol en efficiënt deed, was hij in een creativiteitscrisis beland en niet meer in staat tot het schilderen van oorspronkelijk of authentiek werk.

“Af en toe voelde ik me een luxeprostitué in de schilderwereld. Ik maakte volop gebruik van mijn techniek om zo gewetensvol mogelijk een welbepaald proces nauwgezet uit te voeren. En zo kon ik de klant bevredigen. Ik beschikte over dat talent. (…) Ik was niet uit eigen wens dat type schilder en dat type mens geworden. Ik werd gewoon meegesleept door allerlei omstandigheden en hield er ergens onderweg mee op schilderijen voor mezelf te maken.”

Hoewel de hoofdpersoon niet van plan was om hierna ooit nog portretten te schilderen, accepteert hij na enige aarzeling toch weer een portretopdracht van een mysterieuze opdrachtgever, Watsuru Menshiki genaamd. Als voorwaarde bedingt hij volledige vrijheid bij het vorm- en inhoud geven aan het portret. De geheimzinnige Menshiki gaat akkoord en verzoekt, tegen de gebruikelijke werkwijze van de kunstschilder in, persoonlijk model te mogen zitten.

“Zonder plan of doel volgde ik gewoon de ideeën die vanzelf in me bovenkwamen. Als een kind dat zonder op te letten waar hij zijn voeten zet een zeldzame vlinder achternaloopt die over het veld fladdert.”

Tijdens deze gezamenlijke portretteersessies ontwikkelt zich een bijzondere relatie tussen beide mannen die, in lijn van allerlei andere ‘toevalligheden’, op zichtafstand van elkaar blijken te wonen.
Vreemd genoeg hangt er in het huis van Tomohiko Amada, een belangrijk nihonga-schilder die door gevorderde Alzheimer niet langer zelfstandig kon blijven wonen, geen enkel schilderij. Zelfs niet in zijn voormalig atelier. Wel is er een grote verzameling oude boeken en lp’s met voornamelijk klassieke muziek.
Maar, als de hoofdpersoon op een gegeven moment op de zolder terecht komt, vindt hij daar niet alleen een ooruiltje. Er staat ook een enkel in bruin rijstpapier ingepakt schilderdoek. Als hij het heeft uitgepakt, blijkt het een fascineerde verbeelding in nihonga-stijl van een bloederige scene uit de opera Don Giovanni van Mozart. De titel van dit werk is, gelijk de titel van het literaire tweeluik ‘De Moord op Commendatore’.
De vondst van dit schilderij, luidt het begin in van een aantal onverklaarbare en deels surrealistische vondsten en gebeurtenissen in en om het eenzaam gelegen huis. Aanvankelijk lijken deze vondsten en gebeurtenissen en hun invloed op de hoofdpersoon het hoofdthema van de roman. Gaandeweg wint echter de rol van de mysterieuze Menshiki aan belang, ook al worden die rol en zijn personage slechts beetje bij beetje ingekleurd en blijven er tot aan het eind van dit eerste deel steeds nieuwe vragen oprijzen ten aanzien van beiden.

“Het leek of alles zich in een droom had afgespeeld. Het was alleen maar een lange, levensechte droom geweest. Eigenlijk was mijn huidige wereld nog steeds de voortzetting van een droom. Ik zat opgesloten in een droom. Die indruk had ik. Maar ik wist zelf heel goed dat dit geen droom was. Misschien was dit geen werkelijkheid. Maar het was geen droom. Menshiki en ik hadden samen Commendatore -of een Idea die de vorm van Commendatore had aangenomen- bevrijd. En nu woonde Commendatore hier in huis. Net als het ooruiltje onder de dakpannen. Ik wist niet wat dat betekende. Ik wist ook niet waartoe dat zou leiden.“

Met het voltooien van het portret van Menshiki, lijkt de hoofdpersoon zijn creatieve crisis te hebben overwonnen en op het punt te staan van een belangrijke authentieke stijldoorbraak. Opdrachtgever Menshiki is dermate blij met zijn portret, dat geen portret in de gebruikelijke zin geworden is, dat hij de kunstschilder vraagt om nog een tweede portret voor hem te schilderen. Ditmaal van zijn vermeende dochter Marie Akigawa die, het zal niemand nog echt verbazen, deelneemt aan een van zijn tekencursussen voor kinderen.
Hoewel er een tipje van de sluier omtrent de herkomst en geschiedenis van Marie wordt opgelicht, blijft ongrijpbaar waartoe de heimelijke en bijna obsessieve belangstelling van Menshiki voor dit meisje zal leiden en welke rol de hoofdpersoon hierbij zal spelen.
Het laatste hoofdstuk roept nog weer nieuwe vragen op. Welke niet nader bij naam genoemde professionele kunstschilder uit Warschau, die portretten schilderde in het concentratiekamp Treblinka, wordt hier bedoeld? En wat heeft het verblijf van Tomohiko Amada ten tijde van de ‘Anschluss’ van Oostenrijk aan Nazi Duitsland in Wenen hier mee te maken?
Het eerste deel van ‘De Moord op Commendatore’ eindigt niet alleen met meer vragen dan antwoorden. Het laat de lezer ook achter met een onrustig en dwingend verlangen eindelijk te willen lezen tot welke climax deel twee, ‘Metaforen Verschuiven’ zal leiden.