Godmens of mensgod?

In de Marvel Comics film 'Guardians of the Galaxy', gebaseerd op een comic uit de jaren ’50 van de vorige eeuw, zien de 'Sovereign People' het als hun plicht om het universum te zuiveren van menselijke zwakheid.

2500 jaar geleden schreef Plato in zijn dialoog 'Phaedrus' over ratio en emotie als een ‘span paarden voor de menselijke wagen’.

‘We worden allemaal voortgedreven door twee gevleugelde paarden in onze ziel waarover Socrates vertelt in de dialoog Phaedrus: de een is nobel en zoekt de waarheid en gerechtigheid, de ander is een bruut die nergens controle over heeft. Hij weet niet eens het verschil tussen wat belangrijk is voor het leven en wat niet. De nobele en de bruut vormen samen de passie. Het is zaak te weten wanneer de een en wanneer de ander zich laat gelden, ook wanneer ze zich allebei nobel voordoen’ vat oud Vrij Nederland essayist Carel Peeters het samen in zijn bundel 'De Denkersclub'.

‘Gnothi seauton’ stond in een inscriptie bij de tempel van Apollo in Delphi: ken uzelf.

Friedrich Schiller schrijft begin 19de eeuw in zijn 'Brieven over de Esthetische Vorming van de Mens' over het natuurlijke karakter van de mens, dat egoïstisch en gewelddadig is en het zedelijke karakter dat nog moet worden gevormd. Schillers beschouwingen handelen in dit werk vooral over de vormende invloed die een (ideale) samenleving op de mens zou kunnen en moeten hebben. Zo’n ‘ideale samenleving’ was toen nog een heel stuk verder weg dan vandaag! Schiller wilde de slechte kanten van de mens met nurture te lijf gaan. Een optimistische gedachte.

Honderd jaar later heeft Sigmund Freud het over het id en het ego. Het id - de bruut - die continu het verstandige ego probeert te overvleugelen. Freud zocht het in een combinatie nature/nurture. Leren omgaan met jezelf en je ervaringen.

Begin 21ste eeuw beantwoordt de Canadese AI onderzoeker Yoshua Bengio in het door Robert Dijkgraaf gepresenteerde VPRO programma The mind of the Universe Dijkgraaf’s vraag ‘Do you think it will ever be possible for a computer to love?’ met een schoorvoetend ‘If we program them to … yes.’

‘As far as I’m concerned emotions are like anything else. They can be understood. We can have programs or equations that follow the moves that correspond to the underlying mechanisms. We have a tendency to view emotions as something magical … not accessible for science … I don’t think that … We are beginning to understand more about them and will continue to do so in the future. And once we do that, it is good for us. We can be less stupid with our emotions as we are right now.’

Hoe vaker ik dit lees, hoe enger ik het ga vinden. 'Understanding our emotions', was dat niet wat Freud probeerde?

De vraag in hoeverre we de baas zijn in ons eigen hoofd is al minstens zo oud als de westerse beschaving. Plato, Christus, Boedha en Spinoza: steeds gaat het ergens wel over deze worsteling met ons tegenstrijdige ‘zelf’. 'Zelf' tussen aanhalingstekens want er wordt ook al meer dan een eeuw getwijfeld of er überhaupt zoiets als een zelf, een ‘inner core’ bestáát (zie bijvoorbeeld Nietzsche en Foucault). Scholing, opvoeding, nurture, psychoanalyse, medicatie. Op allerlei manieren wordt geprobeerd Plato’s weerspannige paard in toom te houden als het de kar de berm in dreigt te sleuren.

Neurologie, het breindenken, is nu alweer een tijdje all the rage. Dat ‘breindenken’ hoeft niet persé ‘deterministisch’ te zijn. Net zomin is het maar de vraag in hoeverre we ‘geen vrije wil hebben’.

Met ontdekkingen zoals de epigenetica: we hebben overgeërfde genen, maar die treden wel of niet in werking afhankelijk van de omgevingen waarin we terechtkomen, en het neuroplastische vermogen van het brein: door oefening en ervaring groeien er letterlijk circuits in je hoofd, ben je ook weer terug bij waar je begon: bij allerlei vormen van disciplinering zoals studeren, oefenen en trainen. Én bij het afleren van slechte gewoonten en het bedwingen van nare karakter-trekken.

In termen van neurowetenschappen wordt de klassieke innerlijke tweestrijd die vroeger werd verbeeld door het gevecht tussen God en Satan of Sint Joris en de draak door sommigen tegenwoordig grofweg gezien in termen van de amygdala - ons reptielenbrein dat verantwoordelijk is voor emotioneel gedrag - en de (nieuwere) prefrontale cortex, die onze rationele kant vertegenwoordigd. Freud’s Ego en Id, Plato’s span paarden in een nieuw - materialistisch - jasje. Science is – net als in de 19de eeuw – weer hard. Voor Yoshua Bengio vallen geesteswetenschappen zoals psychologie blijkbaar niet (meer) onder 'wetenschap'.

Als het gaat over upgrading van de mens, over verbetering, lijkt dit soort ‘geestes-wetenschappelijke’ problematiek dan toch weer ergens vooraan te staan. ‘To be less stupid with our emotions.’ Het wilde paard getemd, maar dan door direct ingrijpen in het neuronenverkeer in de hersenen, of in het DNA. Zónder tijdrovende en moeizame praatsessies, zonder geworstel met opvoeding en onderwijs, zelfbeheersing en socialiseren? Metéén twee nobele paarden die de wagen trekken en altijd een opgeruimd gemoed! Zou dat niet mooi zijn? Geen ongelukkige ervaringen, geen trauma’s, geen - al of niet overgeërfde - nare karaktertrekken. Die halen we er gewoon uit. Instant-humanisme! Past dat niet mooi in de tijdsgeest?!

Welke zwakheden komen er zoal in aanmerking voor radicale verbetering door middel van direct technologisch ingrijpen?
Zonder direct met de zeven hoofdzonden of de holocaust aan te komen, laten we proberen ons de mogelijkheden voor te stellen.

1. Zoals hierboven besproken: de (Aristotelische en Platoonse) deugden (verstandigheid, rechtschapenheid, matiging, vasthoudendeheid) direct geïnjecteerd. Dus ideeën over opvoeding en vorming gebaseerd op de Griekse en Romeinse beschavingen zoals die door het klassieke humanisme tot in onze tijd worden doorgegeven in één keer, direct bij de geboorte, geïmplanteerd.

Je bent dan meteen klaar. Je springt over een proces dat eens (levens-)lang duurde heen, meteen naar het (oude) doel, dat nu je uitgangspositie wordt.

Je geüpgrade driejarige die je fijntjes wijst op een uitspraak van Cicero bij wijze van commentaar op een brommerige opmerking die je maakt terwijl je de krant zit te lezen. Het is de bedoeling dat je kinderen je voorbij streven dus OK, je slikt je impulsief opkomende opmerking in. Het kind heeft gelijk. Als er na school - school? - twee andere kindjes komen spelen en ze zich in lakens hullen om Raphael’s 'School van Athene' na te spelen, of een onderonsje tussen Schiller en Goethe besluit je even de hond uit te gaan laten of in je mancave naar een actiefilm te gaan kijken.

Dit is waarschijnlijk niet waar de 'upgrading' over zal gaan …

Denkfout zou deze kunnen zijn: als in het Boedhisme ís het proces het eigenlijke doel, waarvan geluk en voldoening bijprodukten zijn. Het eigenlijke leren zelf (van de geschiedenis of andere zaken) verschaft het plezier van inzicht en begrip, van het (na er moeite voor te hebben gedaan) kunnen van nieuwe dingen, het leggen van nieuwe verbanden, het verwerven van nieuwe vaardigheden. Na lang oefenen kun je eindelijk dat stuk spelen: voldoening komt met het feit dat je er moeite voor hebt gedaan. Het hebben van een idee is misschien wel het mooiste moment van een nieuwe vinding. Het is het 'worden', kortom, en niet zozeer het 'zijn' dat belangrijk is. De mens wil streven. We willen iets 'doen', meer dan we iets willen zijn. Als je eenmaal iets hebt of bent wil je tenslotte al snel weer iets nieuws, iets béters. We willen onszelf overtreffen - in de goede zin van het woord. Ergens beter in worden. (Als je die neiging dus niet óók modificeert ben je nog steeds waar je was alleen begin je dan vanaf een hoger niveau. En áls je ‘m modificeert … mmmm … maar beter niet te veel over nadenken.)

2. Sterk vergrootte cognitieve vermogens. Er zijn nog steeds scholen maar die bieden óf opleidingen die maar een paar uur duren óf er moet een soort trapsgewijze ontwikkeling zijn waarbij de docent op een hoger niveau staat dan de studenten … Wacht, nee, dat is ook een denkfout: er zijn geen docenten meer. We leren direct van een kunstmatige intelligentie.

Dat lijkt er al meer op. Maar … wát moeten we dan leren? Oh ja: zoals Ray Kurzweil ook zegt: dat kan ik me met mijn prehistorische brein nu eenmaal (nog) niet voorstellen! Ik kan dus nu net zo goed stoppen met dit stuk maar ik ga toch nog even door. Anders verveel ik me maar. Pfff. We zien wel wat tegen die tijd 'de markt doet'.

3. Spannendere dingen. Horen als een vleermuis. Vliegen als een arend. Zien als een adelaar. Springen als een tijger. Zwemmen als een haai of een rog. Ogen die licht geven in het donker. Nagels die kunnen klauwen als een kat! In plaats van je ouders die je op bepaalde scholen willen hebben bepalen ze nu je toekomst door het invullen van de modificatielijst in het conceptielab.

Twee vriendjes op straat tegen elkaar:

‘Hé, wat kan jij?!’
‘Ik kan van hier m’n ouders op vakantie in Terschelling zien!’
‘Dat moet ík geloven?’
‘En jij, wat kan jij?’ De ander staat opeens op het dak van een flatgebouw.
‘Ik wou dat ik dat kon!’

Je zal maar komen te zitten met een skill die uit is … ‘Groen oplichten in het donker? Dat is zó 2050!’

4. Onsterfelijkheid! Of nou ja: zeg, driehonderd jaar oud kunnen worden. En dan ook meteen altijd fit, nooit meer moe. En maar twee uur slaap per nacht nodig.

‘Wat zullen we vandaag eens gaan doen? Sporten, naar een museum?’ ‘
‘Mwwooaa. Doen we morgen wel.’

5. Directe brein-brein communicatie gemodereerd door een super AI. Dé super AI.

Ping! Berichtje! Pingpingpingpingpingpingpingpingpingpingping …

Nee, dat kan het ook niet zijn …

6. Nóg spannender (nu wordt ik enthousiast). Stel: ik zou mijn brein door een directe connectie met de neuronen in mijn hersenen een échte fysieke sensatie kunnen laten beleven …

Ik ben Zelda en ik kniel, spring op en boven me verschijnt een deltaglider. Ik grijp me me vast en stijg op. De wind in mijn haar. Heerlijk zoete lucht in mijn neusgaten. Onder me wisselen woestijnen, rotsachtige landschappen, diepe ravijnen met wilde begroeiïng elkaar af. Ik land op een bergwand en begin te klimmen. Snel, want aan de horizon verschijnen regenwolken en je wilt niet tijdens het beklimmen van een stijle rotswand door regen worden overvallen! Als ik de top bereik staat in de verte de draak waartegen ik het ga opnemen nijdig vuur te spugen. Wacht maar, ik zal je eens wat laten beleven! Mijn geüpgrade boog drukt zachtjes in mijn rug …

Mijn verbeelding zou dan één op één de verbeelding van een game-designer zijn … Ik zou ‘in de film’ kunnen rondlopen.
Maar niet zelf de decors kunnen bedenken … Aan de andere kant: als ik met mijn vrienden in een café afspreek heb ik dat café ook niet zelf ingericht …

Of … waarom ook eigenlijk niet? Waarom zou ik niet mijn eigen wereld kunnen creeëren? Zoals ik nu in feite in mijn verbeelding doe, in mijn leven, maar dan écht! En veel makkelijker dan nu zou ik er anderen deelgenoot van kunnen maken. Ik zou het niet omstandig en weinig efficiënt in woorden en taal hoeven proberen uit te leggen. Bovendien lukt dat meestal niet en wordt iedereen alleen maar kriegel van me.

‘Wil je het eens zien? Kom maar!’
‘OK, maar dan gaan we daarna naar die van mij!’

Biochemische virtuele werelden bouwen en daarin dan leuke dingen gaan doen!

‘Het onderwerp van de les van vandaag is het Amsterdam uit 1538 aan de hand van de vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz. Gaan jullie mee?’
Leerling: ‘Alleen als de geurmodule uit mag’!

Ik teken ervoor! Maar dan wel met de voorwaarde dat ik na de les gewoon weer naar huis kan om er aan de eettafel over te vertellen.

7. ‘In the future, we’ll do some of our thinking in the cloud’ volgens Ray Kurzweil. Dat zou een mooie gedachte kunnen zijn. Spinoza had het idee dat het menselijke denken een eindige modus is van het oneindige denken van God. Mmmm. Dus de mens wordt niet zozeer zélf God als wel dat de mens ‘God’ creeërt zoals hij ook ooit door de mens is bedacht maar nu écht. En hij kan ook echt in je hoofd kijken. Nu maar hopen dat deze God niet die toornige van de bijbel wordt!

‘Zozo … jij wilt geen aansluiting. Vertel!?’ Dave Eggers 'The Circle' is er niks bij.

We zijn ook benieuwd wie ‘m gaat programmeren en op basis van welk gedachtegoed en hoe de boel wordt beveiligd tegen bijvoorbeeld vervelende Russen. Of is tegen die tijd de totale wereldvrede bereikt? Of hebben de Russen hun eigen super-AI? Ik ben er nog niet uit, uit Robert Dijkgraaf’s vraag ‘worden we deel van een grotere inteligentie?’
Natuurlijk is het uitleveren van onze identiteit aan internetgiganten en het leunen op Google al lang en breed ingeburgerd en is het niet héél ver gezocht om die lijnen wat door te trekken.

Ach, ik zet die stomme Playstation VR bril af en nestel me lekker in een hoekje met William Gibson’s Idoru. Voorlopig kom ik met mijn eigen verbeelding en een papieren paperback nog het diepst de toekomst in.

P.S.

Bovenstaande zijn natuurlijk inderdaad, om met Kurzweil en anderen te spreken, allemaal beschouwingen vanuit een levensvorm die nog niet boven zichzelf is uitgestegen. Ik kan alleen speculeren vanuit mijn bekende wereld. Leuk om te doen, maar misschien is het inderdaad per definitie onmogelijk om een oordeel of mening over deze materie te hebben.

Misschien dit: systemen worden gemaakt door mensen, niet door goden. Die systemen hebben altijd politieke, militaire en economische componenten. Als je de mens van Plato, Schiller, Freud, kortom de mens van de afgelopen millenia zélf gaat modificeren wordt het een heel ander verhaal. Dan is je anker weg.

‘New technologies give birth to new human environments, our thoughts and actions will be determined by developments in our means of communication’ zei mediaguru Marshall McLuhan al in de zestiger jaren. Ook had hij het over ‘a mystical sort of technological consciousness’ … Zeer intrigerend in het licht van ontwikkelingen in synthetische biologie, bio-elektronica en kunstmatige intelligentie!

Ha! Ik ben er in geslaagd een bespreking van een boek te schrijven zonder ook maar één keer de titel of de auteur te vermelden!