Als een hij een zij wordt…

Hoofdpersoon Iris Verdonck (Nomen est omen? Of what's in a name?) is docente Vergelijkende Literatuur en Cultuur. Zij bespreekt met haar studenten literair werk (ook wel films of toneelstukken); die werken worden onderworpen aan de zogenaamde TransSexLit-test. De centrale vraag, die de studenten in een paper moeten onderzoeken en beantwoorden is: wat gebeurt er als je de geslachten omkeert? Als mannelijke personages vrouwelijk worden en eventueel andersom. Een van de studenten wil namelijk Vijftig tinten grijs aan de TransSexLit-test onderwerpen. De boeken die Iris behandelt in de les zijn: In ongenade van J.M. Coetzee; Lolita van V. Nabokov; Madame Bovary van G. Flaubert.
Iris is een vrouw van middelbare leeftijd; net als David Lurie uit In ongenade is ze 52 jaar. Haar leven is niet over rozen gegaan: twee maal gescheiden, de omgang met haar zoon is niet goed, die met haar dochter is beter, ze heeft weinig vriendinnen - haar beste vriendin is dood - geen minnaars en zelfs haar sekstherapeut heeft zijn parktijk opgedoekt. Mensen vinden haar autoritair en arrogant. Aan haar zelfbeeld schort het een en ander.
Wellicht zijn het deze omstandigheden die haar lusten doen ontvlammen voor haar Poolse studente en protégé Agnieszka Bednarek. Dat Iris lusten heeft wordt niet onder stoelen of banken gestoken. Sterker nog, zij is een slaaf van haar vleselijke lusten. Slechts eenmaal beantwoordt Agnieszka haar verlangens. Dildo's staan overal in het huis: van rubber, van Merano-glas (sic!), van ivoor, net als de pornoblaadjes wellicht van Iris mannelijke TransSexLit-partner David Lurie. Hoe dan ook, Iris laat zich volledig gaan en komt daardoor in problemen. Agnieszka doet een zelfmoordpoging (werkelijk?) en haar in het Nederlands gestelde afscheidsbrief verschijnt op Facebook. Daardoor ziet de universiteit zich genoodzaakt Iris te laten verschijnen voor een tuchtcommissie. In de hoorzitting bekent zij schuldig te zijn, maar spijt kan ze niet hebben. Een verklaring geeft zij evenmin; de decaan vraagt haar: ' Een verklaring, Iris. Hoe is het mogelijk dat iemand die haar hele leven mannelijk misbruik heeft aangekaart, nu precies hetzelfde doet?' Iris gaat niet overstag.

Noodgedwongen gaat Iris een tijdje wonen bij haar zoon, die housekeeper is op een landgoed. Hier begint het tweede deel van de roman. Hier is een andere problematiek aan de orde. Agnieszka is zeker nog niet vergeten noch zijn de dildo's thuisgebleven, maar analoog aan Coetzees boek gaat het in dit deel meer over de problematiek tussen verschillende bevolkingsgroepen, de Vlamingen en de vluchtelingen uit het Vlaamse AZC en het Somalische echtpaar dat met zoon Peter op het huis past. Peter vertrouwt de man Imamu volledig, net als de dochter van David Lurie haar oppasser vertrouwt; Iris is sceptischer, misschien wel op het xenofobe af, minzaam maar neerbuigend. In plaats van drie mannen bij Coetzee zijn het hier drie zwarte vrouwen, Schikgodinnen wellicht, die Iris kwaad doen.
Iris kan het niet afleren voor anderen te willen zorgen, hen te betuttelen. Zo wil ze op vriendelijke voet komen met Imamu's vrouw Aminia, wier naam niet voor niets lijkt op Iris' overleden hartsvriendin Amalia. Zij kan niet tot Aminia doordingen en komt niet verder dan: 'Ze pakt haar portemonnee, haalt er een briefje van 50 euro uit. 'Voor je werk.' Het briefje verdwijnt in Aminia's handpalm. Gehurkt zit ze bij het vuur, uitdrukkingsloos.' (p. 282)


Het is vanzelfsprekend geen toeval dat Kristien Hemmerechts de roman In ongenade aan haar eigen TransSexLit-test onderwerpt. Hemmerechts schrijft feitelijk een paper voor docente Iris, terwijl Hemmerechts de schepper is van het personage Iris. (Het boek van) Hemmerechts en Iris verwijzen naar elkaar en spiegelen elkaar.
Iris vertelt haar leerlingen: 'Alles verandert als je het geslacht van de personages verandert. Het verhaal (Lolita, rdv) is weinig realistisch, en dat hoeft ook niet, maar met een vrouw van middelbare leeftijd in de rol van Humbert en een twaalfjarige Lolito wordt het een farce, een satire of burleske' (p. 47). In dit citaat wordt enerzijds de titel van Hemmerechts roman verklaart, anderzijds duidt dit tegelijk aan tot welke genre deze roman van Hemmerechts hoort: de burleske. Weliswaar is Coetzees roman haar blauwdruk, maar Iris heeft wel degelijk ook trekken van Humbert uit Lolita en ook lijkt haar leerling Agnietszka met haar 'madonnagezichtje' (p. 25) wel iets van een Lolita te hebben.
Het is dus ook een boek om te lachen. Omgekeerde genderrollen, veel seks, het uitvergroten van situaties, overtrokken reacties, weinig psychologische verklaringen.

Deze roman van Hemmerechts is een gedurfd experiment. Vrouwelijke seksualiteit, het denken en schrijven daarover zijn haar vertrouwd. De rondslingerende dildo's zijn enerzijds een grappig motief, een equivalent van mannelijke pornoboekjes, anderzijds een statement voor vrouwelijke seksualiteit. Ook het tonen van lesbische verhoudingen in dit boek op een bijna achteloze wijze, alsof je er gewoon voor kunt kiezen: goed, nu neem ik een vrouw en dan misschien weer een man, getuigt van durf.
Het probleem van vluchtelingen in het huidige Europa pakt Hemmerechts evenmin met fluwelen handschoentjes aan. En ook hierin gaat Hemmerechts over the top.

Hoe dan ook: LEZEN DIT BOEK, dat sowieso, maar lees ook eens Hemmerechts vorige: De vrouw die de honden eten gaf (dat boek heeft mijn voorkeur).
En mijn volgende boek wordt Coetzees In ongenade :-).