Een Haags meisje

Een Haags meisje


Vier ‘Couperussen’ las ik dit jaar: een novelle: Noodlot, twee Haagse roman: Boeken der kleine zielen en Eline Vere; één Indische roman: De stille kracht.


Denk erom: mogelijke spoilers

En als je wilt, kun je de verhaalbeschrijving hier beneden ook overslaan en direct doorgaan naar de bespreking onder de stippellijn.

Eline Vere woont bij haar zus Betsy en haar zwager Henk van Raat. Hun ouders waren vroeg gestorven en ze hadden na hun dood bij een oudere tante gewoond. Hun moeder was ‘heerszuchtig’; hun vader een gevoelige schilder, die alsmaar aan grote doeken begon en die niet kon afmaken wegens een tekort aan energie. Betsy lijkt op haar moeder en Eline op haar vader. Hun neef Vincent Vere lijkt ook op hun vader: dromerig, langoureus, anemisch en met een onevenwichtige energiebalans. De familie Van Raat zit goed bij kas. Henks broer, Paul, is een beetje een luiwammes en heeft rechten gestudeerd. Henk heeft, geloof ik, geen werk, hij beheert het familiekapitaal. Niet alle mensen uit hun coterie zijn net zo well tot do. Sommigen moeten ondanks hun mooie familienaam en lange familiegeschiedenis de eindjes aan elkaar knopen. Zij wonen soms liever op hun buiten dan in Den Haag vanwege de kosten. Zo is het met de familie Van Erlevoort en hun buiten De Horze in de buurt van Zwolle.
Omdat Eline en Betsy zulke andere karakters en humeuren hebben, botsen zij vaak. Hun ruzies kunnen hoog oplopen. Henk is dan meestal intermediair. Soms lijkt het wel alsof Henk meer verkikkerd is op zijn schoonzusje dan op zijn vrouw. De verhouding tussen Betsy en Henk is bepaald lauw. Betsy stelt prijs op de Haagse vormelijkheid en de Haagse zeden, Henk is een warmbloediger mens. Hij houdt van buiten zijn en van honden en paarden, hij heeft eenvoudige, authentieke gevoelens. De jachthonden zijn een bron van huiselijke twisten en op enig moment zijn zij aanleiding voor een bijna fatale ruzie tussen de zusjes. Betsy was feitelijk getrouwd om bij de oude tante weg te zijn, voor wie de zusjes op het laatst een last bleken.
Eline houdt van muziek en zingen. Zij speelt piano en zingt prachtig. Zwager Paul helpt zij met zijn zangstudie en de beiden musiceren vaak samen. Naar de opera gaat men ook en de ontvankelijke Eline raakt in vuur en vlam voor de opera-bariton Fabrice. Al haar energie stopt zij erin zijn portretjes te verzamelen, die zij koopt in de boekhandels. Zij staat vroeg op om hem tegen te komen in het Haagse Bos. De gril gaat snel voorbij en Eline raakt een beetje gedeprimeerd.
Dan blijkt het Otto van Erlevoort te zijn die haar met Sinterklaas een prachtige waaier cadeau heeft gedaan. Even dacht zij dat het Vincent was geweest, die weer in het land is. Otto vraagt haar hand. Ondanks het feit dat de familie van Otto geen sou heeft, is hij een goede partij. Eline heeft immers geld van haarzelf.
De komst van Vincent gooit roet in het eten. Die zorgt ervoor dat Eline en Otto uit elkaar groeien, maar ook dat de onmin tussen Betsy en Eline te groot wordt. Eline zorgt voor Vincent tijdens zijn vage anemische ziekte. Betsy had hem eerst in huis genomen voor de gezelligheid, maar is de klaploper na verloop van tijd moe.

Vroeger meende ik dat Eline verliefd was op haar neef, maar dat is niet zozeer het geval. Eline herkent in haar neef haar vader en zichzelf. Hun gevoeligheid en neiging tot zwaarmoedigheid ziet zij aan voor diepgang en authentiek leven. Hoewel zij heel verliefd was op Otto geeft zij na lang weifelen zijn woord terug. Zij wil zorgen voor Vincent en raakt nog meer in zijn ban. Dat leidt tot een breuk met Betsy.
Eline zwerft van adres naar adres en na reizen met oom Daniël Vere en zijn jonge vrouw Elize, echte feestbeesten, die omgaan met low life types, keert Eline terug naar Den Haag om zo lang bij de door haar geliefde mevrouw van Raat te gaan wonen, de schoonmoeder van haar zus.
Maar ook daar houdt Eline het niet uit. Naar Betsy en Henk wil zij niet terug. Haar gezondheid is verslechterd, zij is licht tuberculeus en zij slaapt slecht; ze wordt paranoïde. In Den Haag heeft Eline een jonge modieuze huisarts maar hij is voorzichtig met medicijnen. In Brussel treft zij een arts die wel weg weet met dames die slecht slapen: morfinedruppels.
Ze gaat terug naar Brussel naar haar oom Daniël. Daar ontmoet zij Vincent weer en diens vriend Lawrence St Clare, een Amerikaan. De laatste is een warm, tolerant en empathisch mens. Hij wil met haar trouwen. Eline is er inmiddels van overtuigd dat zij mensen alleen maar ongelukkig maakt. Zij acht St Clare erg hoog en valt ook wel een beetje voor hem maar durft het niet aan. Ze heeft zich in haar hoofd gehaald dat Otto de enige is van wie zij echt gehouden heeft. Zij heeft het ten onrechte ‘af’ gemaakt, maar kan niet meer naar hem terug.
Als Vincent en Lawrence in de winter met de trein naar Rusland gaan, keert Eline terug naar Den Haag. Niet naar mevrouw Van Raat, niet naar Betsy en Henk, maar ze gaat wonen in een pension voor meisjes, haar laatste adres. Ze is inmiddels lichamelijk totaal verzwakt.


De inleiding over het levensverhaal van Eline is eigenlijk lang geworden. Te lang, misschien. Het zij mij vergeven?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------


Eline Vere was Couperus’ debuut-roman uit 1889. Het verhaal verscheen eerst als feuilleton in het dagblad Het Vaderland 1887-1888. Op deze wijze kon Couperus er dubbel aan verdienen. Schrijven was zijn beroep en zijn leven in het buitenland, niet al te benepen, was een dure zaak.
Ik geloof dat ik deze roman zijn beste ‘contemporaine’ roman vind. Dat ‘contemporaine’ zal ik nader verklaren. Meestal spreken we van de Haagse romans van Couperus: zoals bijvoorbeeld: Boeken der kleine zielen, Eline Vere. Die spelen zich af in het benauwde milieu in Den Haag. Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan speelt zich af in Den Haag maar gaat voornamelijk over gebeurtenissen die in Indië gespeeld hebben. Volgens mij hoort ook een boek als De stille kracht, dat totaal over Indië gaat, in deze categorie. En ook een novelle als Noodlot. En veel van Couperus’ kortere verhalen. - Misschien ook zijn journalistieke reisverhalen, maar die zijn meer non-fictie, dus behorend tot een andere categorie. - Wat zij gemeen hebben is dat ze zich afspelen in de tijd van Couperus zelf. In tegenstelling tot zijn historische romans, die veelal handelen over de klassieke oudheid, De laatste hadden Couperus’ voorliefde. Jaren geleden werd ik door grote verliefdheid overvallen op de Tachtigers en de hun aanverwanten. Het impressionistische taalgebruik, de neologismen, de fijnzinnige mensbeschouwing, ‘psychologie’ zo je wilt, de uitvoerige beschrijvingen van dingen, natuur, mensen, het tragische in een mensenleven. Ook Van Deyssel bijvoorbeeld, Frederik van Eden, Marcellus Emants of Jacob Israël de Haan, Sam Aletrino en de zulken. Toch vond ik klassieke romans van Couperus lastig te lezen.
Nu ik in korte tijd vier ‘contemporaine’ werken van de dandy uit Den Haag gelezen heb, moet de klassieke oudheid er nu toch ook maar eens aan geloven.


Waarom is Eline Vere een fijn boek? Een van de zaken die me bij de derde herlezing (een gok) ineens opvielen is de grote liefde, de enorme sympathie voor en empathie met de kinderen, de bakvissen, de kwajongens, de jongvolwassenen en de pasgehuwden, die Couperus uitgebreid ten toon spreidt. Hoe sprankelend schrijft hij over de jeugd, het is altijd zonnig wanneer hij over hen schrijft. Dat moet wel iets te maken hebben met de échtheid, de authenticiteit die Couperus (en met hem vele anderen!) toedicht aan kinderen. Zij zitten nog niet vast in verkillende en verstikkende sociale conventies waarmee de volwassenen te dealen hebben. Ze zitten nog niet opgesloten in het sociale harnas. Het is deze verstikking, die de dandy Couperus zelf probeerde te ontvluchten met zijn verblijf in het buitenland en door zijn bewondering voor de klassieke oudheid. Dat heeft ongetwijfeld ook te maken met Couperus’ altijd zorgvuldig verborgen gehouden homoseksualiteit. Hij was getrouwd, met zijn achternicht Elisabeth Baud, dat wel. Zij was zijn steun en toeverlaat.
Niet alle volwassenen zijn even ‘erg’, niet even zeer verstard door de sociale conventies. Henk van Raat, bijvoorbeeld, is een beetje een buitenmens met zijn paarden en zijn honden. Hij heeft genoeg kapitaal om rustig en ruim te leven. Hij kan het zich dus veroorloven. Zijn vrouw Betsy is daarentegen wel een vrouw die erg gesteld is op conventies en hoe het hoort. Betsy heeft er de middelen voor om zich enigszins vrijer te kunnen gedragen, maar dat doet ze niet. Misschien omdat ze bang is net zo te worden als Eline, die zich verre houdt van sociale verplichtingen. Hooghartig is ze, vinden sommigen, ongrijpbaar, aanstellerig misschien ook wel. Voor mannen is haar kwijnende attitude en haar broze schoonheid heel aantrekkelijk.

Er is een verschil tussen mannen en vrouwen in deze roman, logischerwijze. Mannen kunnen zich losser bewegen, vrouwen hebben minder bewegingsvrijheid.
Eline is aan de ene kant een super vrouwelijke vrouw, die door vrouwelijke bekenden niet altijd gewaardeerd wordt. Denk aan Frédérique van Raat, die Eline zo overdreven vindt, zo onécht, zo trots, zo op zichzelf, maar die ook wel een beetje op haar lijkt. Freddy gaat net als Eline niet meteen overstag wanneer een man haar hand vraagt. Ze wil haar eigenheid en onafhankelijkheid nog eventjes bewaren en het gevoel geven dat ze niet zomaar ‘zu haben’ is. Freddy gaat daarin bijna te ver, maar de oude mevrouw De Raat weet er wel weg mee. Eline is degene die werkelijk te ver gaat, eerst in haar nauwelijks gemotiveerde breuk met Otto, en later wanneer ze zich realiseert dat zij hem niet zijn woord had moeten teruggeven, maar niet meer terug op de goede weg kan komen.
Eline is een vrouw met een eigengereidheid waaraan sommige mannen nog een puntje kunnen zuigen. Hoewel op en top een vrouw gaat ze haar eigen weg. Ze verlaat Den Haag, al keert ze er later weer terug. Ze gaat in het buitenland wonen, ongehuwd, wel onder chaperonne van familie, maar die familie is niet erg keurig. Ze gaat proberen een eigen leven te leiden.

De levenshouding van Eline maakt ons, die zo’n 130 jaar later leven, ook wrevelig. Ik kon tenminste een bepaald soort irritatie niet helemaal onderdrukken. Zo lijdzaam als zij is, zo intens overdreven op zoek naar de diepte van het bestaan, naar overprikkeling van gevoelens en daar dan weer niet tegen kunnen, zo eigengereid dat zij geen raad van wie dan ook kan accepteren. Wij zouden haar nu vermoedelijk in een psychiatrische hokje stoppen: een bipolaire stoornis of iets dergelijks. Maar in die eigenzinnigheid schuilt juist haar kracht en haar afwijzing van de oppervlakkige wereld. Ze is geen vrouw uit de 21e eeuw die alles kan doen, bijna alles, wat ze wil; die kan gaan en staan waar zij wil.

Eline Vere is een naturalistische en deterministische roman. Anders dan Zola, die zijn boeken juist situeerde in het lagere milieu, zoekt Couperus het in het hogere milieu, waar hij ervaring mee had. Toch is Couperus in zekere zin net zo ‘geëngageerd’ als Zola. Ook hij wil aantonen dat de mens bepaald wordt door zijn afkomst, zijn milieu, de omstandigheden. Eline is well to do, ze hoeft niet te werken (dat zou in haar milieu ook niet mogen) noch te trouwen om in haar levensonderhoud te voorzien. Maar erfelijk is ze gepredisponeerd. Haar vader, die we gereflecteerd zien in haar neef Vincent, was een zeer gevoelig man, zeer artistiek, maar had last van spleen (dat woord gebruikt Couperus overigens niet), een gebrek aan daadkracht en levenslust. Eline heeft dat van hem geërfd, daar kan ze niets aan doen.
Het is een beetje onduidelijk of de omstandigheden haar erg dwars zitten. Ze is geliefd bij de mannen, maar minder bij de vrouwen. En juist de vrouwen moet je in Eline’s milieu wel een beetje op je hand hebben. Wat haar beslist tegen zit, is haar dominante zus Betsy. De voortdurende onmin tussen de zussen maakt dat Eline de verkeerde actie onderneemt. Dat realiseert zij zich later ook, en Betsy evenzeer, maar haar trots en misschien haar realiteitszin maken dat zij niet op haar schreden terugkeert. In de verzorging van de zieke Vincent vindt Eline een levensvervulling, voor korte tijd overigens, die haar hoog opstuwt in haar eigen morele besef. Dat mist zij bij Otto.
In haar afwijzing van Otto gaat zij misschien ook te ver. In vergelijking met Vincent is Otto eigenlijk maar een oppervlakkige vlerk. Daar kan zij zich niet overheen zetten. Hovaardig is zij in haar gevoel daarin. En van de oude Grieken weten we al dat hovaardij door de goden ernstig gestraft wordt.

Vincent gelooft in het noodlot, de voorbestemming, dat het in je leven zo gaat als tevoren bepaald is. Eline weifelt aanvankelijk daarover. Onder Vincents invloed raakt zij ook overtuigd van de noodlotsgedachte. Ook daarom verzet zij zich op het laatst niet meer tegen haar ziekte en de mislukking van haar leven (dat is mijn interpretatie, rdv, maar Eline suggereert dat wel).

Op drie niveaus speelt determinatie een rol: erfelijkheid, sociale omstandigheden en psychologie.


Er is aan het einde van de 19e en aan het begin van de 20e eeuw veel aandacht voor vrouwen, hun leven, hun psychologie en ook hun pathologie. Couperus is hier een goed voorbeeld van, maar ook Frederik van Eden met zijn Van de koele meren des doods. Van Deyssel met zijn Een liefde. Het lijkt erop of heel voorzichtig de aandacht voor vrouwen tot stand komt, misschien onder invloed van de vrouwenbeweging (Aletta Jacobs, de suffragettes, e.d; zie de boeken van bijvoorbeeld Els Kloek.). De moderne tijd doet zijn intrede. De andere helft van de wereldbevolking begint voorzichtig haar plaats te in te nemen.


Als je maar één boek van Couperus kunt of wilt lezen, neem dan Eline Vere!





Over de auteur



Louis Marie Anne Couperus (Den Haag, 10 juni 1863 – De Steeg, 16 juli 1923) was een Nederlandse schrijver en een van de eerste Nederlandse vertegenwoordigers van het literaire naturalisme.
Couperus' werk omvat allerlei uiteenlopende literaire genres. Hij debuteerde met poëzie, maar legde zich vervolgens al snel toe op psychologische romans, waarmee hij de meeste bekendheid verwierf. Hij schreef daarnaast cultuursprookjes, historische romans en veel reisverslagen en columns. In het algemeen wordt hij gezien als een van de belangrijkste schrijvers uit de canon van de Nederlandse literatuur.



Bibliografische gegevens:


Auteur: Louis Couperus
Titel: Eline Vere
Uitgever: Lalito
Verschijningsdatum: oktober 2015
Aantal pagina's: 470 pagina's
ISBN13 9789491982224
Categorieën: Literaire romans