'Miserere mei, domine' (p. 228)

Dit boek moest geschreven worden, zei Jeroen Brouwers, éminence grise van de vaderlandse literatuur, tegen Wim Brands in het VPRO-programma Boeken op 28 december 2014, zonder dit verder toe te lichten. Nee, persoonlijk was hij niet seksueel misbruikt, wel veel geslagen met een voorwerp als de stoffer zonder haren uit Het hout, maar autobiografisch was het verhaal niet (sic! ik ga nog eens een beschouwing wijden aan het begrip 'autobiografisch' in fictie).

Laat ik eerst zeggen dat Jeroen Brouwers al een jaar of dertig tot mijn favoriete schrijvers behoort; en dat Het hout ook weer een geweldige roman is. Ik vind het moeilijk een toegankelijke recensie te schrijven over een boek waar ik zo enthousiast over ben omdat het zo gelaagd is en zoveel verschillende facetten kent (vergelijk het met een kaleidoscoop). Brouwers' stijl en taalgebruik zijn haarscherp en loepzuiver; zijn metaforen zijn helder en zijn nooit over the top. Zijn thema's en motieven weet hij als bijna geen ander te weven door het lopende verhaal, waardoor je een veel dieper niveau van lezen en beleven krijgt.

In het kort is het verhaal als volgt: er is een kwetsbare jongeman, met de naam Eldert Haman. Zijn moeder is Duitse en sterft op jonge leeftijd; zijn vader wordt in de oorlog door de Gestapo weggehaald en komt niet meer terug. Eldert wordt door een oom en tante in Rotterdam opgevoed. Na de oorlog raakt hij als leraar Duits verzeild in het jongenspensionaat in Rodakerken (Kerkrade, Bleijerheide) bij de broeders Franciscanen. Daar wordt hij als een makkelijke prooi ingesponnen in het web van de broeders. Eldert raakt zijn naam, zijn fiets, zijn inkomen, zijn boeken en dus zijn vrijheid en zijn identiteit kwijt. Hij wordt broeder Bonaventura. Het dieptepunt in zijn leven is nog niet bereikt: zijn baan wordt hem afgenomen door de nieuwe broeder Mansuetus (in deze naam zie ik het Latijn voor zwijn 'sus'), de ergste tiran van het pensionaat - niet toevallig een Duitser -, die jongens mishandelt en van alle broeders tot de ergste seksuele handelingen overgaat. Bonaventura weet van het misbruik en de mishandelingen maar weet niet goed wat hij daartegen moet ondernemen. Hij wil op de een of andere wijze de jongens beschermen en dat is voor hem de reden het klooster niet te verlaten. Dan krijgt hij kiespijn die zo erg is dat hij buiten de kloostermuren mag gaan om een tandarts te raadplegen. Natuurlijk wordt hem een hart onder de riem gestoken door de mede-broeders, die zeggen dat geen menselijke pijn zo erg kan zijn als het lijden van Jezus en de martelaren. Dat lijden van Bonaventura wordt zijn redding. Hij ontmoet de vrijgevochten weduwe Patricia, zijn troosteres en zij is het begin van zijn nieuwe menswording.
Het einde van Het hout is een apotheose op Witte Donderdag, de dag van het Laatste Avondmaal, de belofte van Jezus aan zijn volgelingen en de ontmaskering van het verraad van Judas. Een on-Brouwersiaans einde, zoals hij zelf ook zei tegen Wim Brands.

Het verhaal bestaat uit drie delen, die genummerd zijn maar geen titel hebben. In deel 1 staat Eldert Haman / Bonaventura centraal; in deel 2 Mansuetus; in deel 3 Patrica. Het vertelde 'nu' vindt plaats in de Heilige Week, waarin voorbereidingen getroffen worden voor het bezoek van de bisschop en diens bijwonen aan de mis op Witte Donderdag. De voornaamste suspence in dit 'nu' is waar Mark Freelink is en wat er met hem en zijn vriend Wil van Lanschot gebeurd is. Als lezer raak je op de hoogte van van alles en nog wat door flash backs. Tijd en gebeurtenissen en symboliek zijn ingewikkeld maar begrijpelijk verknoopt.

Thema's zijn onder andere: felle aanklacht tegen het seksueel misbruik van katholieke-kerkdienaren; tegen de uitwassen van de RK kerk; tegen de dehumanisering door het kloosterleven; verlossing is mogelijk. Ik denk dat Brouwers niet gelovig is, maar wel is het zo dat hij met opzet christelijke motieven gebruikt voor bewustwording en bevrijding. Het kan ook niet anders: de christelijke kerk maakt al 2 millennia deel uit van ons bewustzijn en onze cultuur. Gelovig of niet, het lijden van Christus staat symbool voor het lijden van de mens; en daarbij is het instituut kerk niet per se nodig.

Het gebruik van de motieven heeft zo'n beeldende functie dat je het voor je ziet als een schilderij of een bewegend schilderij (ik weet niet zeker of dat een 'film' is) en tegelijk roept het een diepe emotie op. Natuurlijk speelt ook de symboliek van deze motieven een heel belangrijke rol. Motieven zijn onder andere - er zijn er legio -: de bril die achterblijft, als zijn vader door de Gestapo wordt weggevoerd, maar ook de bril van Patricia; de fiets die Eldert Haman wordt afgenomen. De bril staat voor het scherpe zien, het juiste zien. De fiets staat voor de vrijheid.
Dan is er natuurlijk ook het hout, de stoffer zonder haren en vooral de strijkstok, waarmee de jongens geslagen worden. Maar vanzelfsprekend is dat hout ook het hout waaraan Christus gestorven is; dat Hout komt in de Goede Week in het jongenspensionaat naar beneden gedonderd. Die gebeurtenis is symbolisch en humoristisch; en dat is een knappe combinatie van betekenissen. Symboliek kan al te nadrukkelijk aanwezig zijn en een verhaal moeilijk leesbaar maken. De combinatie met humor maakt het geheel lichter en van een gelaagde betekenis.
Hoe Mansuetus en Benedictus praten en taal bezigen is uiterst humoristisch, sarcastisch zelfs.

Haman is de naam van de de Perzische eerste minister in het boek Esther uit het Oude Testament, een jodenhater, die door toedoen van de joodse Esther, zelf opgehangen wordt aan de paal die Haman bestemd had voor de joden in het Perzische rijk -. Ik vraag me nu wel af waarom de hoofdpersoon die naam draagt. Is hij een verdoemde? Is Het hout een omgekeerd Esther-verhaal? Opmerkelijk is dat Bonaventura tijdens zijn penitentie in Duitsland het Oude Testament gaat lezen, dat hij niet kende. Het is zo dat voor katholieken het Nieuwe Testament belangrijker is dan het Oude; en voor protestanten omgekeerd. De naam Bonaventura betekent 'goede toekomst'; misschien moet ik het zo lezen dat de jonge Eldert, een verdoemde, door zijn ervaring als Bonaventura in een klooster, tot loutering komt; een nieuwe mens wordt. Niet voor niets speelt het 'nu' van de roman zich af in de Goede Week: de week van het Lijden en de Opstanding van Christus: de diepste wanhoop leidt tot verlossing.
En die paal van Haman is natuurlijk ook een Hout, een Kruis.
Ook de namen Mansuetus en prior Benedictus zijn vol betekenis.

Klein puntje van kritiek heb ik wel: Patricia is voor een vrouw in het Zuidlimburgse 1953 wel erg vrijgevochten en feministisch avant la lettre. De oranje muts en wanten, die Patricia draagt en die symbool staan voor haar eigenzinnige vrijmoedigheid, horen meer thuis in de jaren 1970 dan in 1953.
En ook het onverwachte einde is een ietsepietsie te theatraal, maar anderzijds past het emotioneel en symbolisch gezien goed. Het zij Brouwers vergeven.


Ik laat het - voorlopig - hierbij. Het is niet zozeer het verhaal wat mij aanspreekt. Het is de combinatie van taalgebruik, thema's, motieven, symboliek, hartstochtelijke aanklacht en humor, die mijn bewondering oproept. Dit is een boek dat je echt verschillende keren moet lezen omdat je makkelijk allerlei zaken ontgaan. Brouwers schrijft naar eigen zeggen maar 15 regels per dag (sinds zijn attaque); misschien moet ik dat als lezer ook doen: 15 regels Het hout per dag!