Een uiterst menselijk boek: getuigenis en morele verwerking

Primo Levi, Is dit een mens?

Een uiterst menselijk boek: getuigenis en morele verwerking


Niet graag lees ik boeken over WOII en zie ik films daarover en al helemaal niet over de vernietigingskampen. Maar dit boek van Levi, een der eersten die over Auschwitz schreef, stond al jaren op mijn leeslijst. Soms moeten dingen gewoon. Dit was zo’n ding. Ik heb er geen woorden voor hoe me dit boek heeft aangegrepen. Dus dat wordt dan een klein verslagje.
Over zijn bedoeling met zijn boek is Levi kort: getuigen van de meest vreselijke misdaden tegen de menselijkheid (mijn woorden, rdv), en om aan de anderen te vertellen hoe het geweest is, om ook aan de slachtoffers recht te doen: zij worden herdacht, dus zij zijn nog niet echt dood.
Dit willen getuigen is wat je hoort bij veel slachtoffers van de kampen. Het willen delen, het moeten delen, het laten zien dat de slachtoffers en de doden niet klein zijn gekregen.

Maar bij voortduring vraagt Levi zich af: is dit nog een mens? Die mens die als een Muzelman (zo noemen de gevangenen zich voortsleept)? Is dit een mens die het brood van een ander steelt om zelf te overleven? Is dit een mens die zijn medemens martelt en vermoordt? Is dit een mens die zonder te morren, zonder in beweging te komen ziet dat een medemens aan de galg gehangen wordt? Is dit een mens die van een ander steelt? Is dit een mens die zo ziek is dat hij bijna niet meer weet dat hij een mens is? Is dit een mens die zijn bed deelt met een lijk?
Is dit een mens die overleeft en de anderen niet?

En dat laatste is net zo indringend. Alle overlevenden voelden zich schuldig dat zij het overleefden en de anderen niet. Bovendien, denk ik nu, hebben de overlevenden ‘levenslang’ gekregen. Een levenslang trauma, dat velen evenmin hebben kunnen overleven. Vele overlevenden van de kampen pleegden in hun latere leven alsnog zelfmoord. Primo Levi waarschijnlijk ook.

Eerlijk gezegd heb ik in de loop van mijn leven vaak overdacht hoe ik me zou gedragen als ik in zo’n vernietigingskamp zou zitten. Ik denk niet dat ik een held zou zijn. Maar niemand weet vantevoren hoe hij zich zal gedragen. Levi zelf was een naïeve en een beetje stuntelige gast toen hij in het kamp aankwam. Hij heeft ook veel mazzel gehad.
Ik denk dat je als mens ook gewoon beantwoordt aan de wetten van de natuur. Hoop is de menselijke vertaling voor een natuurlijke overlevingsdrang (dat zeg ik, en Levi zegt het op een wat andere wijze). Ieder levend wezen heeft als diepste drang die van de overleving, of je nu wil of niet. Het is niet een morele keuze, het zit in je, het gaat van jezelf. Maar iets anders is dat je je naderhand dingen gaat afvragen, of je het goede gedaan hebt, of je niet verschrikkelijk in gebreke bent gebleven, of je je niet als een ongelooflijke schoft hebt gedragen. Dat zijn de vragen die Levi zich stelt. En ik vrees dat bijna iedere overlevende van zichzelf vindt dat hij meer een schoft was dan een mens, ook al kon hij niet anders en ook al was hij zijn menselijkheid niet totaal kwijt. Maar dat laatste komt voor mijn rekening.

De Hel van Dante uit de goddelijke komedie is Levi’s metafoor voor het leven in Auschwitz. De verbeelding van zijn eigen ellende en de sublimatie van die ellende. De prachtige taal, de prachtige beelden, en die te kennen delen met sommige anderen. Hoe diep kan een mensen zinken en is er nog hoop? Voor Dante zelf wel, voor de mensen die hij in de Hel aantreft niet. Maar Levi weet bij voorbaat niet of hij zich in de hel bevindt of in het Purgatorium. Kunst en literatuur kunnen in de meest verschrikkelijke situatie een soort van troost bieden, omdat ze mensen verbindt, omdat ze nog altijd de prachtige dingen van het leven kunnen laten zien. In de hel is de hemel nog steeds aanwezig, in ieder geval in Dantes ogen.

Waardering is hors concours, daarom 5 sterren.