Een persoonlijk verhaal over vogels kijken en meer

Is het noodzakelijk een vogelaar te zijn, net zo’n bevlogen ‘bird watcher’ als Vernon Head, om dit boek te kunnen waarderen? Nee, strikt noodzakelijk is dat niet. Dit vogel-en-meer-beleef-boek is niet voor collegae geschreven maar voor de geïnteresseerde leek. Ik ben geen vogelaar, al kan ik een mus van mees onderscheiden en een ooievaar van een reiger, in voorkomen en in geluid. Dit boek is een uitermate persoonlijk en poëtisch verslag van de zoektocht naar wat tot dan toe de meest zeldzame vogel ter wereld was. Zo zeldzaam dat het niet eens zeker was of hij wel bestond. Dat vraagt om een spannend jongensboek, dat dacht ik tenminste, maar een jongensboek is dit lyrische èn wetenschappelijk verslag geenszins.

In 1990 had een team van de universiteit van Cambridge onderzoek gedaan in in het gebied van de Grote Riftvallei - Nechisar om precies te zijn - in Zuid-Oost Ethyopië. Zij vonden een vleugel van een vogel, die zij niet kenden en ook niet konden categoriseren. Het was waarschijnlijk wel een nachtzwaluw, mysterieuze nachtvogelsoorten, die vreemde en uiteenlopende geluiden maakt. Eén nachtzwaluwsoort komt ook in Nederland voor. Hij is moeilijk te zien, want hij jaagt in donkere schemer en het weer moet goed zijn, er moeten veel insekten zijn; want dat eet hij. Ik heb er een paar keer een gezien, of beter gehoord eigenlijk. Een tamelijk angstaanjagend geluid maakt hij, zodat je meteen aan heksen en witte wieven denkt; een mysterieus nachtschepsel.

Vernon Head vertrekt in 2012, 22 jaar later met een eigen team naar datzelfde Ethyopië, naar de Nechisarvlakte om met eigen ogen deze nechisarnachtzwaluw te zoeken, te aanschouwen, te beschrijven en onder te brengen in de wetenschappelijke vogeltaxonomie.

Het begin van het boek is overrompelend lyrisch: nacht, ogen, kijken, speuren, licht, sterren, traan, lamp, fonkeling; oeroud land, dat Ethyopië, verscheurd door burgeroorlog en narigheid.
Geen spannend jongensboek. Maar om en om hoofdstukken die gaan over vogels kijken, over Afrika - Head zelf is Zuid-Afrikaan -, over de wetenschap, mn de biologie, de geschiedenis, Darwin en zo, over soorten en ondersoorten en hoe die te onderscheiden, over taxonomie, over statische en dynamische conceptualisering (die termen zijn van mij, rdv). Head gaat helemaal los in zijn overlopend en openbarstend enthousiasme voor de vogel en het vogel speuren. Dat gaat ver, ik geef toe, dat gaat heel ver. Persoonlijk heb ik er geen moeite mee in iemands enthousiasme mee te gaan, als het boek goed geschreven is.

Is dit boek goed geschreven? Dat is een vraag die niet zo makkelijk te beantwoorden is. Ik werd totaal gegrepen door het begin, en ook het volgende stuk over Darwin en evolutie en zo, daar kon ik wel in mee gaan. Maar dat te luid jubelende enthousiasme van Head, al die barstensvolle lyriek, het was een beetje ‘too much’, en is hij breedsprakig. Maar hij kan wèl schrijven. Eigenlijk is het zo dat ik bij tijden zeer begeesterd was, en er was informatie waar ik nog niet van op de hoogte was, bijv over zeldzaamheid van vogels, over broedprogramma’s en nog zo wat. Maar ook trad er vermoeidheid op door al die veelheid en wat gebrek aan richting in het verslag.


Er is veel aandacht voor natuurbehoud en natuurbescherming. Waar Head niet helemaal goed raad mee weet is de spagaat (mijn term rdv) tussen de mensbepalende natuur - en daarin is natuurbehoud mogelijk - en de evolutie die de mens insluit. Moeten we de natuur zoals die nu is in stand houden of is het evolutionair gezien niet erg dat er soorten uitsterven? Er ontstaan immers weer nieuwe. Evolutie heeft geen richting en geen doel (van mij, rdv). Dat is een lastige kwestie. Het is een kwestie van perspectief. Lees er Richard Dawkins maar eens op na; iemand die Head ook noemt en citeert.


Heads verslag is onevenwichtig van opbouw en inhoud, maar ook bij wijlen razend boeiend; hij intrigeert, pakt je bij je lurven en schudt je door elkaar, hij doet je huiveren. In zijn eigen woorden: ‘Het was een verhaal over veerkracht en hoop, over de overleving van de natuur (tegenover het ingrijpen van de mens, rdv) en het zeldzame.’ (p. 188)

De uitkomst moet je zelf maar lezen. Dat is een ‘major spoiler’.