Een eigen weg

Life is a piece of shit
When you look at it
Life’s a laugh and death’s a joke, it’s true
You’ll see it all as a show
Keep ‘em laughing as you go
Just remember that the last laught is on you
And always look on the bright side of life’

Uit: Monthy Python’s Life of Brian

Rob van Essen schrijft romans en verhalen. Met de verhalenbundel Hier wonen ook mensen (2014) won hij in 2015 de eerste J.M.A. Biesheuvelprijs, een jaarlijkse prijs voor de beste korte verhalenbundel in de Nederlandse taal. De prijs is vernoemd naar één van de meesters van het genre. Met zijn roman De Goede Zoon is van Essen genomineerd voor de Libris prijs 2019.


IK ben een uitzonderlijk bevoorrecht mens, een wonderelement, een waar unicum. De kans dat ik besta is zó uitzonderlijk klein, misschien 1: 1000000000 , en als u het zou uitrekenen waarschijnlijk nog vele malen geringer. Je zou bijna van een Godswonder mogen spreken, dat IK er ben.
Maar wat als mijn oma mijn opa niet op de kermis had ontmoet en haar had getrakteerd op een suikerspin en een plekje achter op zijn motor, maar wat als zij in plaats daarvan er met de buurjongen vandoor was gegaan? En wat als mijn vader die dag niet door zijn zieke vader naar de slager werd gestuurd voor boodschappen. Of wat als ik een miskraam was geweest? Ik bedoel maar. Dan was er simpelweg nooit een Sandra geweest. Of dat zo erg is, laat ik in het midden. Het gaat namelijk niet alleen over MIJ, maar ook over U en U en U. Allemaal. Stuk voor stuk.

Borelingen zijn volkomen egocentrisch. Hun IK is alles waar het om draait. En als u niet hard genoeg loopt of u negeert het, dan zet het het op een blèren.
De wereld van dit Het wordt groter en groter, en als het dan uiteindelijk leert spreken, dan maakt het zo maar onderscheid tussen IK en JIJ – ergo, de anderen. Spreken wordt zo scheiden en onderscheiden. Ik en JIJ, en zo is het maar net. Het kind is een individu geworden, de IK is opgenomen in het JIJ en ZIJ en U, en onderdeel geworden van de kudde.

Op het moment dat het kind opgroeit, de taalbeheersing toeneemt, en de periode van het magisch denken voorbij is, en het kind een andere wereld binnentreedt, dan wordt het zich ook bewust van dingen die wegblijven, voor altijd uit het zicht. Weg is weg en blijft wég. Het ambigue ‘Opa slaapt’ krijgt dan plots een hele andere betekenis.

Doodgaan stond nooit op mijn bucketlist, net als mijn bestaan. Ik heb er niet voor gekozen, noch voor de familie waarin ik geboren ben, en toch ben ik gedoemd hetzelfde lot te ondergaan als al die anderen. Wat een tragedie! Allemaal de neuzen dezelfde kant op, er is geen ontkomen aan.

Balen dus, maar ondertussen probeer ik mij voor te stellen, hoe ik mij zou voelen, als ik als model SMXP69.2 uit een fabriek was gerold. En als een wat? Veel keuzevrijheid schept het ook al niet. En doe je niet wat je behoort te doen, dan beland je doodleuk op de schroothoop, of wordt je geüpdate tot het nieuwer, beter uitgerust model SMXP69.50. Hoe ga je daar dan mee om?! Wat zijn de gronden voor het tot stand komen van een zijnde? Dan toch maar liever alle neuzen dezelfde kant op. Dat stemt in ieder geval gerust.

Ons gevoel van vergaan, verlies en een onafwendbaar einde, maakt de mens melancholiek, wat al gauw weer een nostalgisch verlangen naar vroeger oproept. We kijken terug, naar dat wat voorbij en verloren is gegaan. We zien dat wat niet meer is, in een ander tijdsbestek, en leren er hopelijk van. In een andere vorm en een andere setting, dat dan weer wel.

Herschrijven of het veranderen, of zelfs wissen van een (collectief) stuk geschiedenis is onmogelijk, daarover schreef George Orwell al in zijn beroemde roman 1984. Vooruit kijken dan maar, echter, als wij ons alleen maar met de toekomst bezig houden, dan balen en lijden we des te meer over de situatie waarin we ons nu bevinden. Groot voordeel van de toekomst is wél, dat we nooit meer iets vergeten. Digitale opslag, van ieder aspect van uw mens-zijn. Uw Ik is ineens van ons allen geworden.

Wat is dan het antwoord op wie Ik is? Als iemand mij vraagt, ‘wie ben jij’, dan vertel ik een verhaal. Over mijn jeugd, mijn school, mijn studie, mijn kinderen, mijn verlies, mijn verdriet en mijn falen. Als u wilt weten, wie ik ben, en u vraag het aan wie u tegenkomt, dan krijgt u iedere keer een ander verhaal. Tenminste, dat mag ik hopen. Ik ben namelijk altijd iemand in een context met een ander, door de ander: mijn kinderen maakten mij een moeder, en de buurman, die woont hier heel toevallig naast. Een ander verhaal.

Rob van Essen, gaat in zijn roman De Goede zoon ook in over deze existentiële vragen. Na het overlijden van zijn dementerende moeder, reist hij samen met een vriend, en om de tijd te doden, vertellen ze elkaar verhalen. In een nihilistische wereld, neemt hij de lezer mee terug naar zijn jeugd, zijn eerste baan in het archief, en langs de ambiguïteit van de joshi kosei in Tokio.
Via flashback technieken keert de protagonist terug naar zijn ouderlijk huis, meanderend over de dingen die hij verloor, en over de dingen die hij naliet.

In de geschetste wereld waarin robots en zelfrijdende auto’s meer begaan zijn met het lot van de mens en de wereld, is het juist de mens die in deze sombere wereld koud en onverschillig is. Niets is hier echter wat het lijkt, fantasie en werkelijkheid lopen door elkaar of parallel aan elkaar. Quasi nonchalant vlecht hij fictie en realiteit door elkaar, rommelt hij met tijdlijnen, en meent hij zich op allerlei bronnen te mogen beroepen, hetzij gebaseerd op waarheid, hetzij verzonnen, hetzij apocrief, daarmee de lezer voortdurend op het verkeerde been zettend, om hem/haar uiteindelijk in opperste verwarring achter te laten.

Al die verhalen samen vormen een wereld, waar de lezer naar believen en eigen inzicht betekenis aan mag geven. De angst van de schrijver om hetzelfde lot dat hem wacht, is ter contemplatie, en kan de ogen openen voor een zinvoller bestaan, en een diepere verwondering voor het wonder dat leven heet.

Ondanks rommelende tijdlijnen, en een opvallend wisselend perspectief, lukt het Van Essen om rust in het verhaal te houden. Hier is een schrijver aan het woord die vanuit de filosofie, de kunst, de literatuur de diepere regionen van de menselijk existentie weet aan te boren, en daar op een boeiende manier woord aan heeft weten te geven.

Het is echter maar de vraag of iedere lezer kan omgaan met deze multi-gelaagde retorische puzzel van dubbelzinnigheden. Voor mij heeft het in ieder geval wél gewerkt. De roman heeft mij om persoonlijke redenen diep geraakt. De filosofie, de theologie, het theater en de kunst als ‘muze’, die in deze roman allen aan bod komen, boden ook mij troost tijdens een persoonlijk verlies. Dus, zoals van Essen aan zou kunnen geven: ‘Geef woorden aan verdriet, verdriet dat niet spreekt, kneedt het doorwrochte hart en laat het breken.’ (Shakespeare),

Een magistrale, gelaagde retorische puzzel, en absoluut Libris Prijs waardig
***** 5 sterren