Waar zijn we nu helemaal mee bezig?

Jussi Valtonen’s vierde boek is een bestseller in Finland. Het is bekroond met de Finlandia Prijs, de belangrijkste prijs in Finland. ‘Ze weten niet wat ze doen’ is zijn eerste in het Nederlands vertaalde boek.

De achterflap belooft ons een ervaring vergelijkbaar met ‘Brave New World’ van Aldous Huxley. Lost het boek deze bijzondere belofte in?
Het hoofdthema van beide boeken komt in ieder geval overeen. Het gaat over het effect van de wetenschappelijke vooruitgang op menselijke individuen. Valtonen’s roman is daarentegen complexer, bevat barstensveel thema’s en is dubbel zo dik.
De schrijver verweeft al deze thema’s met elkaar in één roman. Niet alleen de cultuurverschillen tussen de Finnen en Amerikanen spelen een rol. Ook de macht van de Big Corporations , de invloed van de sociale media op de privé-en werksfeer, de consumptiemaatschappij, technologische veranderingen, dierproeven, de betrouwbaarheid van de wetenschap en het gebruik van medicijnen om beter te presteren komen aan bod.

Het verhaal gaat over Joe, een ambitieuze Amerikaanse neurowetenschapper die getrouwd is met de voorzichtige Finse Alina. Ze krijgen een zoon, Samuel. Joe is vanwege Alina naar Finland verhuisd. Hij kan daar echter niet aarden. De Finse mentaliteit die hem eerst zo aantrok gaat hem steeds meer tegenstaan. Hij keert terug naar Amerika en sticht net als Alina een nieuw gezin. Samuel is het kind van de rekening en ziet zijn vader nooit meer terug. Na zijn eindexamen zit het Samuel nogal tegen. Hij wordt opstandig en springt flink uit de band. Joe heeft inmiddels een succesvolle carrière in de VS totdat hij bedreigd wordt door dieractivisten. Nu dreigt ook zijn nieuwe gezin uit elkaar te vallen. Is het zijn zoon Samuel die hiervoor verantwoordelijk is? Een en ander leidt tot een verrassend en dramatisch einde.

Het sterkste punt van de schrijver is de uitdieping van zijn karakters. Daardoor blijft het boek boeien. Zijn personages zijn levensecht. En de interacties zijn soms verrassend maar wel heel geloofwaardig. Het is net alsof je met ze in één huis woont en hun lief en leed deelt. Hij beschikt tevens over een flinke dosis sarcasme die regelmatig op de lachstuipen werkt. Dat relativeert de beschreven ellende. De Finse faculteitssecretaresse die verantwoordelijk is voor communicatie en internationale aangelegenheden omschrijft hij bijvoorbeeld als ‘een Gollem-achtige figuur die verstijfd was blijven staan en zich vervolgens schielijk weer in zijn eigen schulp had teruggetrokken’.
Ook de verslavingservaringen van wetenschapper Joe met de iAM, een soort toekomstige smartphone/computer zijn hilarisch.

‘Ze Weten niet wat ze doen’ is een verrassend interessant boek met een eveneens verrassend einde. Het leest als een rit in de achtbaan: vol emoties, snelheid en gebeurtenissen. De combinatie psychologie en maatschappijkritiek stemt tot nadenken, want waar zijn we nou helemaal mee bezig?