Lezersrecensie
Dromen zijn bedrog
De Franse schrijver Olivier Rolin (°1947) is gefascineerd door Rusland. Hij is er in de afgelopen 30 jaar zeker 20 keer geweest. Hij begrijpt zelf ook niet helemaal wat hem zo aantrekt in een land “dat zo weinig pogingen doet om sympathiek te zijn”. Misschien heeft het te maken met de “duizeling van de ruimte”, schrijft hij, met een “immense weidsheid” die een gevoel van grenzeloosheid oproept, ongekend voor een West-Europeaan. Voor Rolin is Rusland ruimte, een ruimte bevolkt met schimmen “van de grootste hoop die de wereld ooit heeft gekend”. Als een kind van zijn tijd ( Rolin werd 21 in de magische maand mei 1968, toen hij letteren en wijsbegeerte studeerde in Parijs) dweepte hij in zijn jonge jaren met het revolutionaire gedachtengoed, met de utopie van een klasseloze samenleving. Dáár, in Rusland, heeft men even kunnen dromen dat die utopie op weg was om werkelijkheid te worden. Het is echter ook daar in Rusland dat de Revolutie een sinistere dood is gestorven, dat de hoop werd uitgeroeid, brutaal afgeslacht. Want ook die schimmen bevolken de Russische ruimte; de ruimte van honderdduizenden doden.
Tijdens zijn reizen kwam Rolin, bij een bezoek aan de Solovetski-eilanden in de Witte Zee, op het spoor van één van hen: Aleksej Feodosjevitsj Vangenhejm, weerkundige. Hij leerde hem kennen via een intrigerende bibliofiele uitgave van een boek met reproducties van brieven, herbaria en tekeningen, uitgegeven door zijn dochter Eleonora als herinnering aan haar vader. Op de omslag stonden wolken. Aleksej Feodosjevitsj was in 1934 naar het gevangenenkamp op de Solovetski-eilanden gedeporteerd en nooit teruggekeerd. De tekeningen en het herbarium waren een soort afstandsonderwijs, een gesprek tussen een wat oudere vader en zijn piepjonge dochter, zijn ‘sterretje’ (Eleonora was nog geen vier toen hij werd gearresteerd). Met het herbarium leerde hij haar tellen (1 dan 2, dan 3, dan 4 blaadjes…) en zelfs meetkunde. Hij tekende voor haar de bloemen en de bessen die op het eiland groeiden. Hij tekende het poesje, dat hem gezelschap hield in zijn cel. Hij maakte raadseltjes en tekende de oplossing. Het zijn plaatjes die je niet onberoerd laten.
Zo ook niet Olivier Rolin. Het idee groeide om het verhaal van deze man, “één slachtoffer onder de miljoenen slachtoffers van de Stalinistische waanzin”, op te schrijven. Zeer nauwgezet, met een haast bureaucratische precisie volgde hij het spoor van Vangenhejm. Hij reisde hem achterna, las zijn brieven, sprak met getuigen, dook in memoires van lotgenoten die het wel konden navertellen en in de archieven van de politieke politie, …. Hij poogde het verhaal van de weerman te reconstrueren zonder het te romantiseren. Met wat spijt in het hart moest hij vaststellen dat Vangenhejm in feite een nogal kleurloze figuur was: verdienstelijk wetenschapper, partijlid en overtuigd communist, maar zeker geen held. Toen hij werd gearresteerd op 8 januari 1934 was hij 52 en diensthoofd van de Verenigde Hydrologische en Meteorologische Dienst van de Sovjetunie. Tot meerdere eer en glorie van de opbouw van het socialisme, en dan vooral van de socialistische landbouw, was hij in die functie verantwoordelijk voor de opbouw van een centraal geleid weerstationsnetwerk om te komen tot een weerbericht voor het hele grondgebied.
Vangenhejm hield van zijn werk. En hij had grootse toekomstplannen. Hij twijfelde er niet aan dat de proletarische revolutie over de hele aarde zou triomferen en droomde al van de uitbreiding van zijn netwerk over de hele wereld, om te komen tot een wereldwijd weerkundig systeem. Hij was begonnen met de aanleg van een kadaster van de winden en van de zon, omdat hij in de enorme hoeveelheid windenergie en zonne-energie, “hernieuwbaar en onuitputtelijk “ beschikbaar in de Russische ruimte, de energiebronnen van de toekomst zag. Misschien zat de weerman toch te veel met zijn hoofd in de wolken. Zijn vertrouwen in de sovjetleiding was blind. Hij voelde niet aan ten koste van welke prijs zij de “opbouw van het socialisme” wilden realiseren. Hij had er geen idee van dat hij, louter door zijn afkomst – zijn vader was een ‘barin’, een kleine edelman, met een paar stukken grond in de Oekraïne – hoe dan ook een gedroomd slachtoffer zou zijn voor het paranoïde wantrouwen van de politieke politie. Op 27 maart 1934 werd hij veroordeeld tot 10 jaar heropvoedingskamp op beschuldiging van contrarevolutionaire activiteiten en economische sabotage. Voor Rolin was het duidelijk dat men zondebokken diende te vinden voor de rampzalige oogsten van 1932-1933 die geresulteerd hadden in een gruwelijke hongersnood. En men vond die in de verantwoordelijke voor de weervoorspellingen: Vangenhejm werd, samen met een aantal medewerkers, veroordeeld voor het bewust vervalsen van weerberichten en het saboteren van de strijd tegen de droogte. Op 8 mei 1934 werd hij opgenomen in een konvooi met bestemming SLON, ‘ Solovetski Kamp voor speciale Doeleinden’. In zijn brieven bleef hij tot in den treure herhalen dat zijn vertrouwen in de Sovjetmacht niet was aangetast en dat de Partij “de waarheid aan het licht zou brengen” : “Ik slaag er niet in bolsjewisme en absolute nonsens met elkaar te verzoenen”. “Als Stalin maar wist…. “
En het was nog niet genoeg. Na 30 juli 1937 werd de stroom van politiek geweld nog een versnelling hoger gedreven. De “grote zuivering” was ingezet. Aan elke regio of republiek, werden veroordelingsquota opgelegd (categorie 1 (de dood) of categorie 2 (het wegsturen naar een kamp)). Voor het Solovetski Kamp waren 1.200 terdoodveroordelingen “voorbehouden”. Zonder bijkomend onderzoek, zonder nieuwe beschuldiging, en vooral zonder de beschuldigden op de hoogte te brengen, werden nieuwe vonnissen geveld in de oude zaken. Ook voor Vangenhejm “zoon van een adellijke grondbezitter, hoger onderwijs, hoogleraar “ luidde het verdict : “ Rastreljat” (te fusilleren). Eind oktober 1937 scheepte hij samen met 1.115 lotgenoten in naar Kem, en van dan af was men hun spoor bijster. Pas 60 jaar later kwam aan het licht dat 1.111 mensen uit het Solovetski-konvooi in 5 dagen tijd op bijzonder beestachtige wijze waren afgemaakt op een plek met de naam Sandarmoch. Tussen 1934 en 1941 werden daar meer dan 7.000 mensen terechtgesteld. Over het gehele Russische grondgebied werden tijdens de 16 maanden van de “Grote Zuivering” ongeveer 750.000 mensen gefusilleerd; dat is 1.600 per dag.
Typerend voor de waanzin van de tijd – en voor Rolin “ de enige – schrale – troost die de studie van de gewelddadige tijden oplevert” is de “autodestructie van de beulen”. Het hoofd van de politieke politie en zijn adjunct, die het arrestatiebevel van Vangenhejm ondertekende; de ondervragers, de kampdirecteur, de openbare aanklager, de leden van de speciale trojka die de doodvonnissen uitspraken,… allen werden zij op hun beurt gefusilleerd, sommigen nog eerder dan Vangenhejm zelf. Onder Stalin was elke onderdaan immers een potentiële schuldige. Er moest alleen uitgevonden worden waaraan.
“De weerman” is een aangrijpende hommage aan een “gewone man” , aan zoveel “gewone mensen” die verstrikt raakten in een papierwinkel van stempels en handtekeningen die leidden naar een onafwendbaar “rastreljat”, ook al deelden zij de idealen van hun leiders. De kracht van de roman schuilt in de contrasten : tussen het bijwijlen gortdroge verslag van Rolin en de absurditeit van de beschuldigingen en vervolgingen, tussen de gewoonmenselijkheid van het slachtoffer en de brutaliteit van het geweld, tussen de zachte potlood- en aquareltekeningen van een vader en de waanzinnige machteloosheid van zijn situatie, tussen de hartstocht van de revolutie en de onverbiddelijkheid van de terreur tot wat zij verworden was. Wat restte was angst, de “angst die alles verziekt waaruit een mensenleven gewoonlijk bestaat” schreef Nadjezda Mandelstam, echtgenote van Osip Mandelstam, een dichter die het lot van Vangenhejm deelde.
“Wat als?” vraagt Rolin zich af. Wat zou er gebeurd zijn indien Stalin het enthousiasme van de revolutie niet in terreur had gesmoord? “Misschien zou gebleken zijn dat het socialisme als systeem oneindig maal te verkiezen is boven het kapitalisme? Misschien zou de hele wereld, op een aantal achterlijke landen na, socialistisch zijn geworden?” Ook Rolin blijft een dromer….
Hilde Houbrechts
17/08/2017
Tijdens zijn reizen kwam Rolin, bij een bezoek aan de Solovetski-eilanden in de Witte Zee, op het spoor van één van hen: Aleksej Feodosjevitsj Vangenhejm, weerkundige. Hij leerde hem kennen via een intrigerende bibliofiele uitgave van een boek met reproducties van brieven, herbaria en tekeningen, uitgegeven door zijn dochter Eleonora als herinnering aan haar vader. Op de omslag stonden wolken. Aleksej Feodosjevitsj was in 1934 naar het gevangenenkamp op de Solovetski-eilanden gedeporteerd en nooit teruggekeerd. De tekeningen en het herbarium waren een soort afstandsonderwijs, een gesprek tussen een wat oudere vader en zijn piepjonge dochter, zijn ‘sterretje’ (Eleonora was nog geen vier toen hij werd gearresteerd). Met het herbarium leerde hij haar tellen (1 dan 2, dan 3, dan 4 blaadjes…) en zelfs meetkunde. Hij tekende voor haar de bloemen en de bessen die op het eiland groeiden. Hij tekende het poesje, dat hem gezelschap hield in zijn cel. Hij maakte raadseltjes en tekende de oplossing. Het zijn plaatjes die je niet onberoerd laten.
Zo ook niet Olivier Rolin. Het idee groeide om het verhaal van deze man, “één slachtoffer onder de miljoenen slachtoffers van de Stalinistische waanzin”, op te schrijven. Zeer nauwgezet, met een haast bureaucratische precisie volgde hij het spoor van Vangenhejm. Hij reisde hem achterna, las zijn brieven, sprak met getuigen, dook in memoires van lotgenoten die het wel konden navertellen en in de archieven van de politieke politie, …. Hij poogde het verhaal van de weerman te reconstrueren zonder het te romantiseren. Met wat spijt in het hart moest hij vaststellen dat Vangenhejm in feite een nogal kleurloze figuur was: verdienstelijk wetenschapper, partijlid en overtuigd communist, maar zeker geen held. Toen hij werd gearresteerd op 8 januari 1934 was hij 52 en diensthoofd van de Verenigde Hydrologische en Meteorologische Dienst van de Sovjetunie. Tot meerdere eer en glorie van de opbouw van het socialisme, en dan vooral van de socialistische landbouw, was hij in die functie verantwoordelijk voor de opbouw van een centraal geleid weerstationsnetwerk om te komen tot een weerbericht voor het hele grondgebied.
Vangenhejm hield van zijn werk. En hij had grootse toekomstplannen. Hij twijfelde er niet aan dat de proletarische revolutie over de hele aarde zou triomferen en droomde al van de uitbreiding van zijn netwerk over de hele wereld, om te komen tot een wereldwijd weerkundig systeem. Hij was begonnen met de aanleg van een kadaster van de winden en van de zon, omdat hij in de enorme hoeveelheid windenergie en zonne-energie, “hernieuwbaar en onuitputtelijk “ beschikbaar in de Russische ruimte, de energiebronnen van de toekomst zag. Misschien zat de weerman toch te veel met zijn hoofd in de wolken. Zijn vertrouwen in de sovjetleiding was blind. Hij voelde niet aan ten koste van welke prijs zij de “opbouw van het socialisme” wilden realiseren. Hij had er geen idee van dat hij, louter door zijn afkomst – zijn vader was een ‘barin’, een kleine edelman, met een paar stukken grond in de Oekraïne – hoe dan ook een gedroomd slachtoffer zou zijn voor het paranoïde wantrouwen van de politieke politie. Op 27 maart 1934 werd hij veroordeeld tot 10 jaar heropvoedingskamp op beschuldiging van contrarevolutionaire activiteiten en economische sabotage. Voor Rolin was het duidelijk dat men zondebokken diende te vinden voor de rampzalige oogsten van 1932-1933 die geresulteerd hadden in een gruwelijke hongersnood. En men vond die in de verantwoordelijke voor de weervoorspellingen: Vangenhejm werd, samen met een aantal medewerkers, veroordeeld voor het bewust vervalsen van weerberichten en het saboteren van de strijd tegen de droogte. Op 8 mei 1934 werd hij opgenomen in een konvooi met bestemming SLON, ‘ Solovetski Kamp voor speciale Doeleinden’. In zijn brieven bleef hij tot in den treure herhalen dat zijn vertrouwen in de Sovjetmacht niet was aangetast en dat de Partij “de waarheid aan het licht zou brengen” : “Ik slaag er niet in bolsjewisme en absolute nonsens met elkaar te verzoenen”. “Als Stalin maar wist…. “
En het was nog niet genoeg. Na 30 juli 1937 werd de stroom van politiek geweld nog een versnelling hoger gedreven. De “grote zuivering” was ingezet. Aan elke regio of republiek, werden veroordelingsquota opgelegd (categorie 1 (de dood) of categorie 2 (het wegsturen naar een kamp)). Voor het Solovetski Kamp waren 1.200 terdoodveroordelingen “voorbehouden”. Zonder bijkomend onderzoek, zonder nieuwe beschuldiging, en vooral zonder de beschuldigden op de hoogte te brengen, werden nieuwe vonnissen geveld in de oude zaken. Ook voor Vangenhejm “zoon van een adellijke grondbezitter, hoger onderwijs, hoogleraar “ luidde het verdict : “ Rastreljat” (te fusilleren). Eind oktober 1937 scheepte hij samen met 1.115 lotgenoten in naar Kem, en van dan af was men hun spoor bijster. Pas 60 jaar later kwam aan het licht dat 1.111 mensen uit het Solovetski-konvooi in 5 dagen tijd op bijzonder beestachtige wijze waren afgemaakt op een plek met de naam Sandarmoch. Tussen 1934 en 1941 werden daar meer dan 7.000 mensen terechtgesteld. Over het gehele Russische grondgebied werden tijdens de 16 maanden van de “Grote Zuivering” ongeveer 750.000 mensen gefusilleerd; dat is 1.600 per dag.
Typerend voor de waanzin van de tijd – en voor Rolin “ de enige – schrale – troost die de studie van de gewelddadige tijden oplevert” is de “autodestructie van de beulen”. Het hoofd van de politieke politie en zijn adjunct, die het arrestatiebevel van Vangenhejm ondertekende; de ondervragers, de kampdirecteur, de openbare aanklager, de leden van de speciale trojka die de doodvonnissen uitspraken,… allen werden zij op hun beurt gefusilleerd, sommigen nog eerder dan Vangenhejm zelf. Onder Stalin was elke onderdaan immers een potentiële schuldige. Er moest alleen uitgevonden worden waaraan.
“De weerman” is een aangrijpende hommage aan een “gewone man” , aan zoveel “gewone mensen” die verstrikt raakten in een papierwinkel van stempels en handtekeningen die leidden naar een onafwendbaar “rastreljat”, ook al deelden zij de idealen van hun leiders. De kracht van de roman schuilt in de contrasten : tussen het bijwijlen gortdroge verslag van Rolin en de absurditeit van de beschuldigingen en vervolgingen, tussen de gewoonmenselijkheid van het slachtoffer en de brutaliteit van het geweld, tussen de zachte potlood- en aquareltekeningen van een vader en de waanzinnige machteloosheid van zijn situatie, tussen de hartstocht van de revolutie en de onverbiddelijkheid van de terreur tot wat zij verworden was. Wat restte was angst, de “angst die alles verziekt waaruit een mensenleven gewoonlijk bestaat” schreef Nadjezda Mandelstam, echtgenote van Osip Mandelstam, een dichter die het lot van Vangenhejm deelde.
“Wat als?” vraagt Rolin zich af. Wat zou er gebeurd zijn indien Stalin het enthousiasme van de revolutie niet in terreur had gesmoord? “Misschien zou gebleken zijn dat het socialisme als systeem oneindig maal te verkiezen is boven het kapitalisme? Misschien zou de hele wereld, op een aantal achterlijke landen na, socialistisch zijn geworden?” Ook Rolin blijft een dromer….
Hilde Houbrechts
17/08/2017
1
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Hilde H
Gesponsord
Deze thriller trekt je razendsnel mee in een complot met onbetrouwbare staatslieden met hun eigen agenda's, internationale conflicten en hoogoplopende bedreigingen voor de samenleving.
