Een moderne klassieker

Boeken over slavernij zijn er in grote getale, de een nog gruwelijker dan de ander, de een nog meeslepender dan de ander. Het is als schrijver dan ook een hele klus om een boek over de slavernij te schrijven dat niet als herhaling voelt. Dat iets nieuws toevoegt. Dat verrast. Colson Whitehead waagde een poging met De ondergrondse spoorweg.

De ondergrondse spoorweg is het epische verhaal over de slavin Cora, die opgroeit op een plantage in het diepe Zuiden van Amerika. Haar omstandigheden zijn miserabel, maar ze houdt haar hoofd zo goed mogelijk boven water. Dat verandert wanneer haar kamp op de plantage wordt overgenomen door een andere eigenaar. De afranselingen en andere wreedheden worden intenser, en wanneer een andere slaaf, Cesaer, haar benadert om te vluchten, besluit ze dit ook daadwerkelijk te doen. Ze kent de gevaren, maar zo wil ze niet verder leven. Ze wil vrij zijn. De verhalen over hoe slaven in de Noorderlijke staten worden behandeld, en de kansen die ze daar hebben, hebben ook de plantage bereikt en ze waagt het erop. Ze vluchten samen, en via het netwerk van de ondergrondse spoorwegen verlaat ze haar eigen staat, niet wetend wat haar te wachten staat.

Wat Cora niet had kunnen voorzien is de impact die haar vlucht op de achterblijvende plantage-eigenaar heeft en hoe ver hij bereid is te gaan om haar terug te halen. Cora’s moeder, Mabel, is als enige slaaf ooit ontsnapt, en nooit meer teruggezien. Nu volgt haar dochter in haar voetstappen. Het is een schande die hij niet over zijn kant kán laten gaan en daarom stuurt hij de meest beruchte slavenjager achter Cora aan. Deze Ridgeway is een bruut, en gaat uiterst geslepen te werk. Cora moet alles op alles zetten om haar achtervolgers voor te blijven, maar hoe kan ze dit doen als heel Amerika tegen haar en haar lotgenoten is? In elke staat waar ze komt wachten haar nieuwe verschrikkingen, de een nog erger dan de ander. Hoe lang duurt het voor het net zich om Cora sluit? Zal het haar lukken vrij te blijven, of haalt haar wanhoop haar in? Het is een race tegen de klok, met haar leven als inzet.

De ondergrondse spoorweg

Soms worden er romans geschreven die meteen de boeken ingaan als klassieker. Wat mij betreft is De ondergrondse spoorweg zo’n titel. Alles klopt: de toon, de omschrijvingen, de invalshoeken; het is een groots, meeslepend en erg aangrijpend boek over innerlijke kracht, hoop en het overwinnen van verschrikkingen. En die verschrikkingen zijn talrijk. Whitehead beschrijft ze echter lang niet allemaal even grondig. Soms worden de gruwelen juist niet beschreven, maar slechts terloops genoemd. Of, nog erger, als vanzelfsprekendheid. Iets wat bij het leven als slaaf, of als Afro-Amerikaan hoort. Dat maakt de gebeurtenissen en de dingen die Cora op haar vlucht tegenkomt, des te schrijnender. De vanzelfsprekendheid van geweld, van haat en van onbegrip. Het is vreselijk om te lezen over deze periode in de Amerikaanse geschiedenis, tegelijkertijd het nieuws op televisie kijkend en zien dat het geweld, de haat en het onbegrip nog steeds levend zijn.

Waar De ondergrondse spoorweg heel goed op inspeelt is het gevoel van hoop. Dit houdt niet alleen Cora, maar ook de lezer op de voet. En het geeft het boek een mooie insteek. Niet de horror, niet de verschrikkingen en niet het leed staat voorop, maar hoop. Hoe klein ook. Het is een mooie les in een verder grimmig boek, dat de zaken niet fraaier weergeeft dan ze werkelijk waren. Wat je krijgt is een eerlijk maar daardoor des te bruter beeld van de omstandigheden waarin Cora verkeert. Treffend hiervoor vind ik onderstaande quote:

“Als je dit land echt wilt leren kennen, moet je het spoor nemen. Kijk naar buiten terwijl jullie erdoorheen denderen, en je zult het ware gezicht van Amerika zien.”

In De ondergrondse spoorweg neemt Whitehead de bijnaam van de vroegere ontsnappingsroute van slaven erg letterlijk en heeft hij de route ondergronds gemaakt. Er valt dus niks te zien. Voor Cora is Amerika duister en onbekend. Het is een gevoel dat ze maar moeilijk van zich af kan schudden, en deze innerlijke strijd wordt prachtig verwoord door Whitehead, die sowieso erg goed is met taal. Door te spelen met perspectief (niet alleen Cora maar ook Ridgeway en andere randfiguren krijgen hun eigen hoofdstukken) en te wisselen in afstand tot het verhaal dat verteld wordt. De ondergrondse spoorweg is aangrijpend, boeiend en ongelooflijk mooi. Een klassieker, kortom.