In de nacht van 9 op 10 november is het 80 jaar geleden dat de nazi’s in Duitsland een georganiseerde actie tegen de Joodse bevolking ondernamen. Winkels en bedrijven van de Joden werden vernield. Synagogen werden in brand gestoken en vele Joodse mannen werden opgepakt. Deze gebeurtenis ging de geschiedenis in als de Kristallnacht. Het boek De Reiziger van Ulrich Boschwitz begint bij deze gebeurtenis. Ine en Harriet lazen dit boek.

De auteur en het boek

Ulrich Alexander Boschwitz werd geboren in 1915 en stierf in 1942. De sterfdatum is al veelzeggend natuurlijk, maar zijn persoonlijke omzwervingen zijn niet doorsnee. Zijn vader, een zakenman, overleed enkele weken voor de geboorte van zijn zoon. Ulrich en zijn zus groeiden op bij hun moeder en kregen een protestantse opvoeding. Het was dan ook een grote schok dat ook zij plots door hun vaderland vanwege hun afkomst als verwerpelijke mensen werden beschouwd. Clarissa, de zus van Ulrich, emigreerde in 1933 al naar Palestina. In 1935 na de invoering van de Neurenbergse rassenwetten vluchtte Ulrich met zijn moeder naar Scandinavië. Ulrich schreef in 1937 zijn eerste boek onder het pseudoniem John Grane. Het verscheen in het Zweeds als Människor utanför. Het was een succes en daardoor kon hij gaan studeren aan de Sorbonne in Parijs. Onmiddellijk na de gebeurtenissen in november 1938 schreef hij De Reiziger. Het verscheen in Groot-Brittannië in 1939 als The Man who Took Trains en in de VS in 1940 als The Fugitive. Maar vlak voor het uitbreken van WO II vluchtte Ulrich naar Engeland. Hij en zijn moeder werden er geïnterneerd. In 1940 werd Ulrich naar Australië overgebracht op de HMT Dunera – een vreselijke overtocht. In 1942 konden geïnterneerden die bereid waren om samen met de Engelsen te vechten tegen nazi-Duitsland, weer worden vrijgelaten. De boot, MV Abosso, waarmee hij terugkeerde naar Europa werd op 29 oktober 1942 bij de Azoren getorpedeerd door de Duitsers. Ulrich overleefde het niet en ook zijn geredigeerde manuscript van De reiziger ging verloren. Dit boek is gebaseerd op de originele Duitse tekst die in het  Deutsche Exilarchiv in Frankfurt lag. Het werd door Peter Graf geredigeerd tot deze versie van Der Reisende, voor ons vertaald door Izaak Hilhorst en Irene Dirkes.

Verwachting

Ine: Nadat ik de aankondiging van dit boek las, was ik meteen verkocht. Het klonk als een erg aangrijpend verhaal, maar vooral ook als een echt verhaal, een getuigenis (bijna) uit de eerste hand, geschreven door een joodse Duitser die deze rotperiode van heel nabij heeft meegemaakt. Het is ook een verhaal over een aspect waar ik eigenlijk nog niet veel over wist, namelijk over hoe moeilijk het in november 1938 was om als Jood het land te verlaten dat je eigenlijk niet meer wou.

Harriet: De inhoud van dit boek intrigeerde mij meteen. Een verhaal verteld door een schrijver die van redelijk dichtbij één en ander had meegemaakt rond de Kristallnacht in 1938 en dit ook vrij kort na de gebeurtenis had opgeschreven. Een verhaal over een Joodse man op de vlucht die langzamerhand zijn gezond verstand verliest, hoe schrijf je dat geloofwaardig op en is het ook invoelbaar?

Cover

Otto reist kriskras door Duitsland met de trein. De foto op de kaft is dan ook passend. We zien een stationshal met weinig volk, die prachtig wordt belicht door binnenvallend zonlicht. Onze aandacht is daardoor direct gericht op een man. Dat kan onze Otto zijn natuurlijk, de eenzame man die steeds weer in een station of een trein te vinden is.

Anderzijds zagen we ook een foto van de Duitse versie van dit boek. In de nu lopende leesclub over dit boek postte Margreeth hierover een link.

Ine: Eigenlijk vind ik de ‘Duitse’ foto nog passender. Het is helemaal niet zo dat Otto de treinen en stations voor zichzelf had. Integendeel, het was er druk. Het lijkt wel of half Duitsland zich aan het verplaatsen was. Ook heel veel andere Joden kwamen op hetzelfde idee, ze wilden vooral kunnen opgaan in de massa.

Harriet: De Duitse cover geeft inderdaad meer weer zoals de perrons er toen uitgezien moeten hebben. Meerdere mensen die wanhopig op reis gingen naar een betere toekomst. Dat de titel en de naam van de schrijver bij de Nederlandse cover boven de foto staan, vind ik mooier. Het doet iets meer recht aan de foto.

Verhaal

Ine: Ik werd echt gepakt door dit verhaal. Het gaat over Otto Silbermann, een gewaardeerd zakenman in Berlijn, die eigenlijk nogal plots wordt geconfronteerd met de gevolgen van zijn Joods-zijn. Dat het plots is, komt op ons, afstandelijke lezers die kunnen terugblikken over het verloop van geschiedenis, misschien vreemd over. De rassenwetten die sinds 1935 werden ingevoerd, namen beetje bij beetje meer rechten af van de Joden.

Ook Otto Silbermann kreeg ermee te maken, maar op bedrijfseconomisch vlak wist hij er steeds een mouw aan te passen. Zijn oude strijdmakker uit WO I en huidig werknemer Becker, werd zijn compagnon. Zo werd het bedrijf Duits en kon het doorwerken. Ook op emotioneel vlak wist Otto de veranderingen te negeren. Hij was perfect geïntegreerd in Duitsland, gewaardeerd als zakenman, getrouwd met een Duitse vrouw en vooral heel vaderlandslievend – dat bleek ook uit het IJzeren Kruis dat hij verdiend had tijdens WO I. En bovendien zag hij er ook helemaal niet uit als een Jood.

En dan blijkt opeens dat alles verandert, dat hij er alleen voor staat en dat hij niemand nog kan vertrouwen. Zijn vrouw krijgt mannen over de vloer die hem komen ophalen om weg te voeren – gelukkig is hij niet aanwezig. Zijn Duitse vrienden blijken geen vrienden meer te zijn. Zijn compagnon verraadt hem door het bedrijf op te doeken en een groot deel van het geld zelf te houden. Thuis is hij niet veilig, zijn bedrijf is hij kwijt en zijn zoon in Parijs tracht tevergeefs aan een visum voor hem te komen.

Uiteindelijk zit er voor Otto niet veel anders op dan dagenlang trein na trein te nemen en Duitsland te proberen ontvluchten. Af en toe heeft hij nog wel een reisdoel voor ogen, maar eigenlijk komt het neer op doelloos rondreizen. Geld heeft hij wel, zijn deel van het bedrijf draagt hij mee in een aktentas. Slapen doet hij heel weinig, want ook op de trein is het allesbehalve veilig. Met andere Joden kan hij beter niet omgaan, hij heeft als enige van zijn kennissen het voordeel van zijn niet-Joodse uiterlijk. Door de eenzaamheid, de angst  en de uitzichtloosheid nemen zijn reizen steeds wanhopiger vormen aan.

Harriet: Op 29 oktober ben ik begonnen met dit boek te lezen. Al snel realiseerde ik mij dat de schrijver op 29 oktober 1942 omkwam toen zijn schip werd getorpedeerd door de Duitsers, dat gaf even een bijzondere dimensie aan het boek. Al snel word je het verhaal ingezogen en voel je de spanning en wanhoop die Silbermann gevoeld moet hebben. Op zijn vele treinreizen ontmoet hij even zo veel mensen. Joden waar Silbermann zelf absoluut niet bij wil horen, die hij zelfs de schuld geeft van zijn huidige leven, maar ook Duitsers die hem willen helpen en hem goedgezind zijn.

Ontmenselijking

Ine: Dit is echt een getuigenis over hoe een mens het ervaart om plots zichzelf niet meer te mogen zijn. Het is een gevecht dat niet gewonnen kan worden. Otto Silbermann heeft zich altijd mooi aan de regels gehouden – op een beetje belastingfraude na. Hij leefde zoals van hem werd verwacht. En dan ineens is niets wat hij doet nog goed, gewoon omdat hij Joods is. En met de beste wil van de wereld kan hij daar niets aan veranderen. Hij heeft natuurlijk nog een paar warme menselijke contacten, maar de maatschappij zorgt ervoor dat hij langzaamaan beseft dat hij waardeloos en ongewenst is. De georganiseerde ontmenselijking van een groep mensen is voor mij het grootste en aangrijpendste thema in dit boek. En het is goed om daar eens bij stil te staan.

"Hij maakte een buiginkje in haar richting, toen lachte hij. ‘Helaas is de regering dat niet met u eens. Die vindt me helemaal niet… aardig. Die zegt gewoon: jij, Silbermann, bent een Jood! Daarmee zegt ze dat mijn persoon en mijn eigenschappen volkomen onbelangrijk zijn. Het gaat om Jood of niet-Jood zijn, niet om aardig of onaardig. Het etiket is bepalend. De inhoud doet er niet toe.’"

Harriet: Het is confronterend te lezen hoe een gewaardeerd iemand langzaam zijn waardigheid en zijn verstand verliest. Hoe het leven de ene dag nog zo gewoon is als andere dagen om de volgende dag er totaal anders uit te zien. Van gewone Duitser ben je ineens een Jood. Van eerst samen ben je nu ineens apart. Hoe in WO I de soldaten nog zij aan zij vochten voor Duitsland en ze nu tegenover elkaar staan. Dit gevoel heeft de schrijver zo goed verwoord dat je de wanhoop van Silbermann zelf kunt voelen.

“Een soldaat onder de soldaten. Nu ben je een vuile Jood en de anderen zijn ariërs. Zij leven in vrede en wij worden opgejaagd, alleen wij.”

Stijl

Ine: Dit boek is in een heel directe stijl geschreven, met veel dialogen. Het leest erg vlot. Het is ook moeilijk om het weg te leggen. Het boek is zo opgebouwd dat je elke stap die Otto zet heel makkelijk kunt begrijpen, de uitzichtloze toestand en de vijandige sfeer worden heel goed beschreven. Natuurlijk wil je als lezer weten wat er met Otto gebeurt. Lukt het hem om het land te ontvluchten of om ergens een veilig onderkomen te vinden?

Harriet: Het boek heeft een indringende stijl. Doordat je regelmatig als lezer in het hoofd van Otto Silbermann zit, zit het verhaal je dicht op de huid. Gelukkig zijn er ook passages waar je weer even afstand kunt nemen en meer de rol van een observator kunt hebben. Het is Boschwitz ontzettend goed gelukt de wanhoop van hoofdpersoon te beschrijven, zijn radeloosheid.  Je voelt de spanning en wilt absoluut weten hoe het verder gaat.

Waardering

Harriet: Ik heb De reiziger een enorm indrukwekkend boek gevonden. Niet alleen het ontstaan van dit boek en het leven van de schrijver zijn fascinerend, ook de inhoud doet je meer beseffen van wat oorlog en vervolging met een mens kunnen doen. Maar ook dat er naast alle slechtwillende mensen ook mensen zijn die absoluut andere keuzes maken dan het regime waar ze deel van uitmaken. Ik gaf het boek 4 sterren.

Ine: Ook ik vond dit boek imposant. Het kruipt onder je huid en doet je stilstaan bij wat je zelf zou kunnen hebben gedaan als Jood of als Duitser, bij wat er met een mens gebeurt als de hele samenleving op zijn kop wordt gezet, bij eenzaamheid, uitzichtloosheid en het verliezen van menselijke waardigheid. En natuurlijk ook bij het feit dat we weliswaar een roman lezen, maar dat alles wat er in staat ook echt gebeurd is. Ik wil dit boek graag 4,5 sterren geven; ik rond af op 5 sterren.