Jan Vantoortelboom: 'Het verlies van onschuld als thema heeft me nooit meer losgelaten'

Over De man die haast had :
In De man die haast had ziet hoofdpersoon Leon als klein kind zijn oppas Elsie een val maken waardoor zij zwaar gehandicapt raakt. Hij bezoekt haar trouw elke zaterdag. Aanvankelijk omdat dat moet van zijn moeder, maar later omdat er tussen deze twee beschadigde en zwijgende mensen iets ontstaat: een verhouding van wederzijdse afhankelijkheid. Hij is de enige die zij toelaat, zij is de enige aan wie hij zich ooit emotioneel heeft kunnen binden. Leon is misschien niet schuldig, maar hij voelt zich verantwoordelijk voor Elsies toestand. En dat verantwoordelijkheidsgevoel gaat ver, wellicht te ver.

De dood van jouw moeder heeft geleid tot jouw schrijverschap. Kun je dat toelichten?
"De dood van mijn moeder maakte de overgang van een gelukkige kindertijd en jeugd naar jongvolwassenheid extra pijnlijk en duidelijk. Het verlies van onschuld als thema heeft me daardoor nooit meer losgelaten en kristalliseert in al mijn boeken. Het is niet dat ik daardoor echt meer ben gaan lezen, wel stelde ik voor mezelf toen al heel duidelijke prioriteiten.

"

Hoofdpersoon Leon probeert buiten de tijd om te leven, om op die manier zijn angst voor het verstrijken van die tijd te overmeesteren. Herken jij deze angst?
"Zeker. Mijn moeder is gestorven aan een kanker die wel eens erfelijk zou kunnen zijn en die niet behandelbaar is. Zij was 42. Zelf ben ik nu 39. Als de kanker erfelijk blijkt moet die zich in de komende jaren manifesteren. Die gedachte draag ik steeds mee, kan ik soms maar moeilijk van me af zetten, en is de oorzaak van een onrust van binnen (lees haast)."

‘De kracht van de verbeelding zorgt voor het goed kunnen schrijven’, zei je tijdens een interview in het Radio 1 programma Nooit meer slapen. Hoe stimuleer jij je eigen verbeelding?
"Die hoef ik niet te stimuleren. Het is een prachtige kracht die altijd aanwezig is. Meer en meer, tijdens lezingen en erna, verbaas ik me over het gebrek aan verbeelding bij veel mensen. Wat een armzalig bestaan als alles steeds letterlijk wordt genomen. Dat is trouwens de oorzaak van veel problemen heden ten dage. Maar de verbeelding heeft natuurlijk ook een keerzijde. Kijk naar religies. Die zijn ontsproten aan de menselijke verbeelding en zorgen voor behalve troost voor een minderheid, nog meer voor ellende."



Leon weert eigenlijk alles wat hem toekomst kan bieden af. Hij kan studeren maar doet het niet, hij verliest zijn baan, laat zijn relatie doodbloeden, wil geen kinderen. Eigenlijk gaat hij zijn geluk constant uit de weg. Kun je de achterliggende gedachte daarbij uitleggen?
"De toekomst bestaat niet. Voor niemand. Er is zelfs geen heden. Het enige wat de mens heeft is recent verleden en vooral herinnering. Op het moment van verwoording van dit antwoord is het al recent verleden. Dat er een toekomst is, is menselijke hoogmoed. En voor velen komt die voor de val. Leon beseft dat. Vandaar zijn leven naar psychologische tijd. Zijn tijd is niet de kloktijd. En die tijd wil hij vertragen door bijna bewust de leuke dingen des levens te weren. Iedereen voelt dat wanneer hij of zij zich amuseert de tijd snel gaat, maar wanneer verveling optreedt de tijd vertraagt. Dat is wat Leon probeert te doen. Opzettelijk wentelen in aspecten van het leven die het gevoel geven dat de tijd maar traag voorbijkruipt. Hij kiest waar ik voor mens niet voor heb gekozen: ik heb vier kinderen, ben getrouwd en probeer zoveel mogelijk te genieten van het leven."

Kun je wel gelukkig zijn als je je altijd zo bewust bent van je eigen sterfelijkheid?

"Dat is erg moeilijk. Het behelst niet alleen eigen sterfelijkheid, maar ook die van je naasten. Daar ligt bij mij het probleem. Mijn eigen dood jaagt me nog maar weinig angst aan, maar de dood van mijn geliefden des te meer. Bovendien is er ook een afschrikwekkende machteloosheid in het spel. Als je als ouder te vroeg sterft – je hebt er in de meeste gevallen niets over te zeggen – en je kind is nog niet sterk en oud genoeg om dat feit zonder verminking te dragen, dan kwets je dat kind voor het leven. Die machteloosheid is ook de reden dat Leon geen kinderen wil, zich niet wil binden aan een geliefde."


Is het voor jou belangrijk om met je boeken wat achter te laten op deze wereld?
"Alleen voor mijn kinderen. Ik heb De man die haast had zelf ingelezen met het idee dat wanneer ik er niet meer ben, mijn kinderen toch nog naar de stem van hun vader kunnen luisteren, soort van voice from the grave. Ik maak me geen illusies wat dat betreft. Alle boeken, behalve de bijbel wellicht, zijn binnen een paar honderd jaar alweer vergeten. Soms is dat maar goed ook.

"

‘De beste kunst wordt gemaakt door gekwetste zielen’, zei je in hetzelfde interview op Radio 1. Betekent dit dat aan jouw toekomstige boeken altijd autobiografische emoties ten grondslag zullen liggen?
"Daar kan ik niet aan ontsnappen."

Heb je van lezers uit Everdinge al reacties gehad op De man die haast had?
"Weinig. Wel zeer veel hier in Zeeland. Het is een Zeeuws boek geworden, al is het maar door het gebruik van bestaande plaatsnamen. Alle plaatsnamen die ik gebruik in al mijn boeken zijn echt. De eerste twee waren West-Vlaamser van aard."

Ik zal nooit schrijven over…
"Niets. Alles kan beschreven worden. Er mag geen rem staan op wat wel en niet beschrijfbaar is, anders doe je aan zelfverloochening."

Lees ook de recensie van De man die haast had, geschreven door Wout ten Have.

Foto Jan Vantoortelboom: Annaleen Louwes