Grootse Dromen over de toekomst

Wanneer de schrijver het over SF heeft, bedoelt hij ook echt science fiction. Johan Klein Haneveld heeft namelijk grootse dromen over de toekomst. Hij begint zijn verhalenbundel 'Conquistador' met de woorden ‘Voorbij de grenzen van tijd en menselijkheid’ en voert dat motto tot het haast onvoorstelbare door. Zijn verhalen spelen zich af in een en hetzelfde universum en ze worden in chronologische volgorde verteld. In de loop van de tijd vervaagt de grens tussen kunstmatig en menselijk leven steeds meer. Wat blijft over van wat wij als menselijke waarden beschouwen wanneer wij ‘KI’ gaan?

In het verhaal ‘Zelfmoordenaar ‘ brengen CEO’s hun bewustzijn over naar een computer om nog efficiënter te kunnen produceren. Wanneer hoofdpersoon Trevor vervolgens gaat rentenieren, laat hij zijn bewustzijn overzetten naar een kunstmatig lichaam, een ruimteschip. Hoewel het verhaal qua thema een uitstekend begin vormt voor de bundel is het tevens een van de mindere verhalen uit de bundel. Het concept is veelbelovend maar het einde is op meerdere manieren ongeloofwaardig. Ten eerste vindt er in slechts enkele minuten tijd een technologische overdracht plaats door een kapotte machine. Hoe dat gebeuren moet, wordt helaas niet uitgelegd. Ook is onduidelijk hoe het zit met de emotionele beleving van Trevor. Hij kan pijnsensaties ervaren maar reageert daar vrij koel op. Hij vertoont ook opstandig gedrag wanneer hij met iets vervelends geconfronteerd wordt, maar uit niets valt op te maken dat hij zich verontwaardigd voelt waardoor zijn opstandig gedrag een beetje uit de lucht komt vallen.
Het komt allemaal wat verstandelijk over waardoor je je afvraagt of Trevor nog wel over menselijke waarden en emoties beschikt en of hij zich daarvan bewust is.
Tenslotte volgt in de laatste alinea een zeer beknopte ontknoping en uitleg van het plot die de lezer voor een voldongen feit plaatst en nogal geforceerd overkomt. Het laat je onbevredigd achter.

De novelle Conquistador leest al stukken beter. Het speelt zich af in de vijfentwintigste eeuw. Hoofdpersoon Jonas Janquill is voortdurend op zoek naar nieuwe werelden en doorkruist met zijn ruimteschip ons zonnestelsel. Hij wordt bijgestaan door Jane, zijn digitale steun en toeverlaat en onderzoekt holle asteroïdes die door de mens verlaten zijn. In deze holle werelden vindt hij dataschijfjes. De schijfjes bevatten een boodschap die Jonas graag wil ontcijferen en hij gaat op zoek naar meer aanwijzingen.

De holle werelden die ontdekkingsreiziger Jonas ontdekt zijn wonderschoon, sprankelend en levensecht beschreven. In de gletsjerwereld krijg je het plaatsvervangend koud, de dinosaurussen lijken echt te bestaan en wanneer je op asteroïde DF-345 landt lijkt het wel zomer en proef je de lucht.

Conversaties tussen mensen vinden ternauwernood plaats in dit verhaal waardoor je alleen de innerlijke wereld van Jonas te zien krijgt. Deze gaat gevoelsmatig niet erg diep. Zijn depressie komt bijvoorbeeld een beetje vlak over. Het gemis van Jane en zijn band met haar is daarentegen beter uitgewerkt. Zo sprankelend als zijn beschrijvingen van de natuur wordt het echter niet.

‘Degene die jij Jane noemt leeft alleen in je verbeelding’
‘als je met mij praat hoor je wat je het liefst wil horen’

Jonas vertrouwt volledig op Jane die voor hem meer is dan enkel een computer. Hoewel Jane hem iedere keer voorhoudt dat ze alleen doet waarvoor hij haar heeft geprogrammeerd, behandelt hij haar iedere keer opnieuw als een persoon. Ze vervult zijn behoefte om als mens gekend te worden. Hun band geeft ook de complexheid van de verhouding van de mens versus techniek weer.

Terwijl Jonas op zoek is naar ‘echte’ dingen zoals bijvoorbeeld levende dinosaurussen in de holle asteroïden en menselijk contact, lijkt de rest van de menselijke samenleving alleen nog in kunstmatige en virtuele werkelijkheden te willen leven. Onderling menselijk contact is er nog maar nauwelijks. Jonas is echter een buitenbeentje, hij voelt zich in zo’n maatschappij niet thuis. De schrijver schetst in dit verhaal hoe de menselijke soort op het punt staat om zich te splitsen. Worden mensen kunstmatige machines of kunnen ze hun biologische menselijkheid bewaren?

In het elfde verhaal ‘De laatste ontdekkingsreis ‘ komt Jonas weer terug. Hij is voorbij zijn ‘bloed en lichaam’ dagen, wat suggereert dat hij lichamelijk niet meer bestaat. Toch is hij op een of andere manier nog ‘in leven’ in een heelal dat inmiddels oud en opgebrand is. Jonas gaat op zoek naar een parallelle wereld in de hoop daar leven te vinden. Hij blijft een ontdekkingsreiziger tot het einde der tijden.
In deze vertelling is inmiddels geen duidelijk onderscheid meer te maken tussen menselijkheid en kunstmatigheid. Duidelijk is dat de hoofdpersonen zolang mogelijk willen blijven bestaan. Is deze drive dan een aanwijzing voor menselijkheid?

Ook in de andere verhalen komt het vraagstuk mens-zijn terug. Jammer genoeg blijven antwoorden op deze vraag voorlopig achterwege. De schrijver beschrijft veeleer de verschillende mogelijkheden die de mensheid op zou kunnen gaan. De lezer moet zelf invullen wat hij menselijk vindt of niet. Hopelijk krijgen we in de opvolger wat meer aanwijzingen over de fases in dit ontwikkelingsproces en over wat voor menselijke waarden er over blijven. De innerlijke worstelingen van de hoofdpersonen komen wat dat betreft niet helemaal goed uit de verf. De personages blijven wat vlak waardoor de lezer een beetje op afstand blijft. De verhalen slepen je daardoor ook niet mee hoewel de verschillende origineel bedachte toekomstmogelijkheden zeker fascineren.

Het gevoel om afwijkend te zijn van de rest komt in meerdere verhalen voor. Het anders zijn wordt gedoogd zoals in Conquistador waar mensen die natuurlijk willen leven in een reservaat worden geplaatst, oftewel veroordeeld zoals in Niet meer Vluchten waar de hoofdpersoon achtervolgd en gepest wordt.
In ‘Overleven’ en ‘Het Goede leven’ en ‘Aasgier’ worden de thema’s overleven en het recht van de sterkste versus zelfopoffering ter bescherming van het leven uitgewerkt.

De verhalen uit de bundel kennen een duidelijk begin en einde en ook de opbouw is over het algemeen bevredigend. Soms loopt de ontwikkeling van de karakters wat te snel zoals in Aasgier, waar een aanvallend personage wel vrij plots een ommekeer maakt tot een beschermer van het leven.
De ploteindes lopen moreel gezien veelal goed af en laten je met een aangenaam gevoel achter. Zo vindt hoofdpersoon Dani uit het verhaal ‘Overleven’ een uitweg uit het dilemma ‘eten of gegeten worden’.

Conquistador is een bundel vol fascinerende verhalen over de toekomst. De karakters zijn in het algemeen wat vlak hoewel dat in de verhalen die in de ik-vorm geschreven zijn al wat minder opvalt. Daar staat tegenover dat de werelden en de concepten over de toekomst zo fantastisch en visionair zijn dat ze dit tekort alleszins goed maken. Dit boek is aangenaam om te lezen en het biedt bovendien een interessante kijk op onze technologische en morele toekomst.