De tijd staat niet stil. ‘Het geestelijk lijden van onze tijd’ dat Huizinga in zijn In de schaduwen van
morgen en Geschonden wereld beschreef, heeft ruim een halve eeuw later nog scherpere vormen
aangenomen. Gewend als we zijn geraakt aan de door Huizinga beschreven tendensen – de zucht naar
oppervlakkig genot, de schending van morele normen onder meer veroorzaakt door de zucht naar gewin,
de neiging van de mensen de wereld als hun speelgoed te gebruiken, ‘het primaat van leven boven
begrijpen’, de verloochening van absolute ethische normen, om er maar enkele te noemen – merken we ze
nauwelijks meer op, en de welsprekende stem van de dichter die ernaar verwijst gaat verloren als die van
een roepende in een woestijn.
De toekomst valt niet te voorspellen – de loop van de geschiedenis wordt bepaald door ontelbare
uiteenlopende factoren – maar dat hoeft ons er niet van te weerhouden te trachten ons voor te stellen hoe
de wereld eruit zou zien als de tendensen die Huizinga verontrustten uiteindelijk volledig de boventoon
zouden gaan voeren.
De uitverkoren wereld kan daarbij behulpzaam zijn. In deze kleine roman wordt een barbaarse
samenleving geschetst die zou kunnen ontstaan als dergelijke tendensen de overhand zouden krijgen.
Hoe de menselijke samenleving zo heeft kunnen veranderen wordt in het boek niet verteld – Mark, de
hoofdpersoon (aan achternamen schijnt men in deze nieuwe wereld niet meer te doen), is althans vanaf de
eerste bladzijde het spoor bijster en houdt al gauw op te achterhalen hoe de veranderingen rondom hem
zich hebben kunnen voltrekken:
‘Wat zat hij hier? Hoe was hij hier verzeild geraakt, wat was er met hem gebeurd? Er was niets met hem
gebeurd. Nee... hij was nog wie hij was: niet hij, maar de wereld was veranderd. Hij had al gauw niets
meer van die verandering begrepen en daarom was hij opgehouden erover na te denken. Zijn verstand had
erbij stilgestaan en hij had het allemaal maar over zich heen laten komen. De verandering, de
verwording... Verwording, zo mocht hij de gedaanteverwisseling die de wereld had ondergaan wel
noemen.’
Mark slaagt erin te overleven. Welgemoed aanvaardt hij de ongemakken die het bestaan in de verworden
wereld met zich meebrengt, trotseert hij de gevaren, leert zich te verdedigen, zich te onderwerpen en te
gehoorzamen waar dat moet. Hij doet het onvermijdelijke: hij past zich aan. Aan het slot van de vertelling,
die iets weg heeft van de beschrijving van een lange reis door een barre onderwereld, ontsnapt hij toch
weer naar de ‘gewone’ wereld. Hij ontsnapt, maar niet geheel ongeschonden. Zich conformeren aan de
verworden wereld eist zijn tol.
morgen en Geschonden wereld beschreef, heeft ruim een halve eeuw later nog scherpere vormen
aangenomen. Gewend als we zijn geraakt aan de door Huizinga beschreven tendensen – de zucht naar
oppervlakkig genot, de schending van morele normen onder meer veroorzaakt door de zucht naar gewin,
de neiging van de mensen de wereld als hun speelgoed te gebruiken, ‘het primaat van leven boven
begrijpen’, de verloochening van absolute ethische normen, om er maar enkele te noemen – merken we ze
nauwelijks meer op, en de welsprekende stem van de dichter die ernaar verwijst gaat verloren als die van
een roepende in een woestijn.
De toekomst valt niet te voorspellen – de loop van de geschiedenis wordt bepaald door ontelbare
uiteenlopende factoren – maar dat hoeft ons er niet van te weerhouden te trachten ons voor te stellen hoe
de wereld eruit zou zien als de tendensen die Huizinga verontrustten uiteindelijk volledig de boventoon
zouden gaan voeren.
De uitverkoren wereld kan daarbij behulpzaam zijn. In deze kleine roman wordt een barbaarse
samenleving geschetst die zou kunnen ontstaan als dergelijke tendensen de overhand zouden krijgen.
Hoe de menselijke samenleving zo heeft kunnen veranderen wordt in het boek niet verteld – Mark, de
hoofdpersoon (aan achternamen schijnt men in deze nieuwe wereld niet meer te doen), is althans vanaf de
eerste bladzijde het spoor bijster en houdt al gauw op te achterhalen hoe de veranderingen rondom hem
zich hebben kunnen voltrekken:
‘Wat zat hij hier? Hoe was hij hier verzeild geraakt, wat was er met hem gebeurd? Er was niets met hem
gebeurd. Nee... hij was nog wie hij was: niet hij, maar de wereld was veranderd. Hij had al gauw niets
meer van die verandering begrepen en daarom was hij opgehouden erover na te denken. Zijn verstand had
erbij stilgestaan en hij had het allemaal maar over zich heen laten komen. De verandering, de
verwording... Verwording, zo mocht hij de gedaanteverwisseling die de wereld had ondergaan wel
noemen.’
Mark slaagt erin te overleven. Welgemoed aanvaardt hij de ongemakken die het bestaan in de verworden
wereld met zich meebrengt, trotseert hij de gevaren, leert zich te verdedigen, zich te onderwerpen en te
gehoorzamen waar dat moet. Hij doet het onvermijdelijke: hij past zich aan. Aan het slot van de vertelling,
die iets weg heeft van de beschrijving van een lange reis door een barre onderwereld, ontsnapt hij toch
weer naar de ‘gewone’ wereld. Hij ontsnapt, maar niet geheel ongeschonden. Zich conformeren aan de
verworden wereld eist zijn tol.
