Afschuwelijk realistisch

“Laten we het over Benja Krik hebben. Laten we het hebben over zijn bliksemsnelle opkomst en over zijn gruwelijke einde… hoe kwam het, dat alleen Benja Krik de top van de touwladder wist te bereiken en alle anderen beneden, op de wankele spijlen zijn blijven hangen?”

Met die vraag aan Reb Arje-Leib begint ‘Hoe het in Odessa toeging’, één van de ‘Verhalen uit Odessa’ die Isaak Babel schreef over zijn geboortestad. Babel bracht het joodse bandietendom tot leven door het dagelijkse leven in de ‘slechte’ wijk van Odessa in de jaren 20 van de vorige eeuw te laten zien. Wie deze pittoreske woordenschilderijen leest, kan niet anders dan bewondering krijgen voor een schrijver die met een ondertoon van mededogen zo’n kleurrijke, rauwe, grove, nietsontziende wereld kan oproepen.

Zo barsten de ‘Verhalen uit Odessa’ uit hun voegen van sjacheraars, oplichters, bruten, chanteurs, afpersers, enfin, personages uit het gehele misdaad-oeuvre. Het joods misdaadoeuvre wel te verstaan. Dat heeft zijn eigen mores, en taalgebruik, zoals het antwoord laat zien van Reb Arje-Leib op de vraag over Benja Krik: “Waarom juist hij? En niet die anderen? Is het dat, wat u weten wou? Luister dan – en vergeet een ogenblik dat u op uw neus een bril en in uw ziel de herfst draagt…Stelt u zich voor dat u een tijger was, een leeuw, een kater. Dat u een nachtje bij een Russische vrouw kon slapen en de Russische vrouw zou best over u te spreken zijn… En uw papaatje is de voerman Mendel Krik. Waar gaan de gedachten van zo’n papaatje naar uit? Zijn gedachten gaan uit naar een behoorlijk glas wodka, naar iemand die hij op zijn gezicht kan slaan, naar zijn paarden en naar niks anders. U wilt graag leven, maar hij laat u twintig maal per dag sterven. Wat zou u in de plaats van Beja Krik gedaan hebben? U zou niks hebben gedaan. Maar hij deed wel wat. Daarom is hij de Koning, terwijl u de kat in het donker knijpt.”

Prachtige citaten, hier ruim uitgemeten zoals u ziet; om de simpele reden dat Babel’s lenige, beeldende taal het beste in de volle breedte uitkomt. In een halve bladzijde vertelt hij meer dan sommige schrijvers in een hele roman, en dan zwijgen we nog over de onderliggende menselijke conditie die hij in zijn teksten legt.

Zoals we weten is die conditie zeer breed en dus ervaren we in dit boek heel verschillende verhaalvormen: celestijns soms, maar vaker afschuwelijk. De ongetwijfeld op echte mensen gebaseerde personages in zijn (bandieten)verhalen hebben vaak geen prettig leven. Het enige dat ze doen is overleven. En zelfs dat is in het Odessa van begin 20e eeuw niet vanzelfsprekend. Mensen worden neergeschoten, beroofd, of zijn berooid en slepen zich met hun laatste kopeke door het harde Russische leven.

Aan de andere kant grijpt Babel elke gelegenheid aan om mooie formuleringen te boetseren, soms gelardeerd met ironie. Een voorbeeld? Of u het nooit zou vragen. Dit komt uit het korte verhaal ‘Di Grasso’:
“Ik was veertien jaar en lid van het onverschrokken korps der handelaars in schouwburgkaartjes. Mijn chef was een flessentrekker van het zuiverste water met een permanent tot een spleetje dichtgeknepen oog en een enorme, zijdeachtige snor. Hij heette Kolja Schwartz.”
Volgt het relaas dat niet het gevraagde toneelgezelschap op komt dagen, maar een vierderangs gezelschap. Echter hoofdrolspeler Di Grasso blijkt een grootmeester van het drama. Op het moment suprème zweeft hij omhoog, meters hoog over het toneel, en het publiek staat op de banken. De gewiekste Kolja gooit onmiddellijk de prijzen omhoog en de komende maanden loopt hij binnen. Zijn kaartjesverkoper daarentegen niet – die verdient geen stuiver extra.
“Ik stond in die dagen aan de rand van mijn ondergang. Ieder ogenblik zou mijn vader het horloge kunnen missen dat ik hem zonder zijn toestemming had afgepakt om het aan Kolja Schwartz in onderpand te geven. Kolja, die zich aan het gouden horloge gehecht had en een type was dat ’s ochtends geen thee, maar bessarabische wijn placht te drinken, kon het, ook toen hij zijn geld terug had, niet over zijn hart verkrijgen mij het horloge terug te geven. Zo was nou eenmaal zijn karakter. En het karakter van mijn vader week in geen enkel opzicht van het zijne af. Ik zat lelijk tussen die twee mensen in de klem en keek toe, hoe de hoepels van het geluk mijner medemensen langs mij heenrolden.”

Die laatste woorden bleken voorspellend voor Babel zelf. Niet dat hij meteen tot de bedelstaf verviel, nee, eerst steeg Babels populariteit naar popsterachtige hoogten. Dat kwam door dit boek, maar vooral ook door zijn magistrale boek “Rode Ruiterij’’. Hierin beschreef hij mensonterende Pools-Russische oorlog van 1920. Om ‘meer levenservaring op te doen’ was Babel het leger ingegaan, en als lid van de 1e Cavalerie nam hij deel aan oorlog.

Zijn schrijfstijl en overtuiging trouw blijvend, rapporteerde hij de verhalen vers van de lever met een eerlijke verslaggeving van de gruwelen die hij observeerde. Die realiteit stond in schril contrast met de in die tijd gangbare revolutionaire propaganda, waardoor hij vijanden maakte in de hoogste politieke gelederen. Volgens de machthebbers zou hij de revolutie te subjectief beschrijven, maar in hun ogen nog erger was de kritiek die hij op de stalinistische methodes liet doorschemeren in zijn verhalen.

Het kon niet uitblijven: in mei 1939 werd hij gearresteerd door de NKVD, de voorloper van de KGB. In de beruchte Lubyanka-gevangenis werd hij ‘verhoord’ en bekende, zonder twijfel na de gebruikelijke martelingen (zie ook –Aleksandr Solzjenitsyn - De Goelag Archipel), allerlei subjectieve activiteiten. De belangrijkste misdraging die in dat tijdsgewricht aan alle gevangenen werd toegeschreven: het ontplooien van anti-Sovjet activiteiten. Zijn dagen waren geteld. Begin 1940 werd hij doodgeschoten wegens spionage. Bij de arrestatie werden manuscripten en aantekeningen meegenomen, die tot op de dag van vandaag vermist zijn. Het enige van hem dat is teruggevonden, is zijn bril.